Αναδημοσίευση από την Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη Ιστορίας & Πολιτισμού
Την Τετάρτη 16 Νοεμβρίου 2022, στο Maritim Hotel Plaza Tirana, στα Τίρανα της Αλβανίας, σε μια μεγάλη και πρωτόγνωρη εκδήλωση για τα Ελληνοαλβανικά πολιτιστικά δρώμενα, έγινε η παρουσίαση του βιβλίου «Επιτάφιος του Περικλή» του Θουκυδίδη.
Το βιβλίο παρουσίασαν στην κατάμεστη κόσμου αίθουσα, ο πρώην Υπουργός κ. Αλέκος Παπαδόπουλος και ο πρώην Υπουργός Εξωτερικών της Αλβανίας κ. Μπεσνίκ Μουσταφάι του Δημοκρατικού κόμματος. Παρόντες δύο πρώην Πρόεδροι της Βουλής της Αλβανίας, τέσσερις πρώην Υπουργοί Εξωτερικών, πολλοί πρώην Υπουργοί όλων των κομμάτων, νυν και πρώην βουλευτές, διανοούμενοι και καθηγητές του Πανεπιστημίου των Τιράνων. Παρόντα και στελέχη της Ελληνικής Μειονότητας της Γείτονος χώρας.
Βαγγέλης Ντούλες
Την ιδέα της έκδοσης και της μετάφρασης για πρώτη φορά στα Αλβανικά, είχε ο Βαγγέλης Ντούλες, ο οποίος έκανε την μετάφραση χρησιμοποιώντας την απόδοση του Θουκυδίδη από τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Τον πρόλογο του βιβλίου έγραψε ο Αλέκος Παπαδόπουλος. Ο πρόλογος είναι στα Αλβανικά και στα Ελληνικά, η μετάφραση του Ελευθερίου Βενιζέλου από τον Β. Ντούλες στα Αλβανικά. Επίσης το βιβλίο περιλαμβάνει στα Ελληνικά τη μετάφραση του ΕΛ. Βενιζέλου, καθώς και μια μετάφραση στα Αγγλικά. Η μετάφραση στα Αλβανικά είναι ένας πραγματικός άθλος, γιατί ήταν τεραστίων δυσκολιών η σωστή μεταφορά του λόγου, των εννοιών και του ύφους του «Επιταφίου».
Η γραπτή Αλβανική γλωσσά είναι πολύ πρόσφατη – ήταν μόνο προφορική έως τα τέλη του 19ου αιώνα – και ισχνή και αδύναμη στην αποτύπωση εννοιών όπως το έργο του Θουκυδίδη.
Το εξώφυλλο του βιβλίου σχεδίασε ο γνωστός εικαστικός Χρήστος Παπανικολάου. Ο κορυφαίος Λαρισαίος εικαστικός τιμήθηκε το 2016 με το μεγάλο βραβείο «Giuseppe Sciacca», στην Aula Magna του Ποντιφικού Πανεπιστημίου Urbaniana, στην Πόλη του Βατικανού για το έργο του στο Παρεκκλήσιο (Καπέλα) του Καθεδρικού Ναού της Αναστάσεως Τιράνων.
Ο Βαγγέλης Ντούλες γεννήθηκε το 1968 στην Καλογοραντζή Αργυροκάστρου. Είναι πτυχιούχος Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Τιράνων. Εργάσθηκε ως δημοσιογράφος, μεταφραστής και συνεργάτης του Αρχιεπισκόπου Αναστασίου. Το έτος 1999-2000 παρακολούθησε με υποτροφία του Kokalis Foundation το New leadership program στο Kennedy School του Πανεπιστημίου Harvard. Επιστρέφοντας εργάσθηκε ως λέκτορας στο Πανεπιστήμιο Αργυροκάστρου. Το 1997 εξελέγη αντιπρόεδρος και το 1998 πρόεδρος της Δημοκρατικής Ένωσης της Εθνικής Ελληνικής Μειονότητας «Ομόνοια». Το 2002 εξελέγη πρόεδρος του Κόμματος Ένωση Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (ΚΕΑΔ), θέση την οποία διατηρεί μέχρι σήμερα. Από το 2011 εκλέγεται βουλευτής στο Αλβανικό Κοινοβούλιο. Έχει διατελέσει πρόεδρος της Κοινοβουλευτικής Επιτροπής Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και αντιπρόεδρος του Αλβανικού Κοινοβουλίου (παραιτήθηκε το 2015). Επίσης, έχει διατελέσει μέλος Διακοινοβουλευτικής Συνέλευσης Ορθοδοξίας.
Γιώργος Αναστ. Γιαννούσης, Οικονομολόγος – Πρόεδρος της Αργολικής Αρχειακής Βιβλιοθήκης Ιστορίας & Πολιτισμού
Η ομιλία του Αλ. Παπαδόπουλου στα Τίρανα
Αλέκος Παπαδόπουλος
Ο μεγάλος ιστορικός της Ελληνικής αρχαιότητας Θουκυδίδης συνέγραψε, ως γνωστόν, την ιστορία του Πελοποννησιακού πολέμου όπου περιλαμβάνεται και ο Επιτάφιος Λόγος που εκφωνήθηκε το 431 πχ από τον σημαντικότερο ίσως πολιτικό της αρχαιότητας, τον Περικλή, για τους πρώτους νεκρούς του πολέμου.
Φιλοδοξία του Θουκυδίδη δεν ήταν απλώς η εξιστόρηση των γεγονότων ενός πολέμου αλλά να κληροδοτήσει στην ανθρωπότητα ένα έργο με διαχρονική αξία, ενός παντοτινού αποκτήματος, διεισδύοντας στη βαθύτερη έννοια θεμάτων πολιτικής.
Οι αρχαίοι Έλληνες, από τον κόσμο του ομηρικού Αχιλλέα μέχρι τους Αθηναίους της κλασικής αρχαιότητας, χρησιμοποιούσαν την έκφραση «ωραίος θάνατος» για να περιγράψουν τον θάνατο του πολεμιστή στο πεδίο της μάχης.
Αρχικά οι εξαιρετικές τιμές ταφής στην Ιλιάδα του Ομήρου αφορούσαν μόνο τους ήρωες, δηλαδή τους ευγενείς. Η μετάβαση στη Δημοκρατία μεταμόρφωσε όχι μόνο τον τρόπο διεξαγωγής του πολέμου αλλά άλλαξε ριζικά και τον τρόπο με τον οποίον οι Αθηναίοι τιμούσαν τους νεκρούς των πολέμων, με επιτομή τον Επιτάφιο του Περικλή.
Η πρακτική πλέον στο δημοκρατικό καθεστώς της Αθήνας, σε αντίθεση με την εποχή του Ομήρου, απέδιδε σε όλους τους νεκρούς τις ίδιες τιμές. Για την Αθήνα η κηδεία ήταν δημόσια και συλλογική όπως ήταν η ταφή και ο επιτάφιος λόγος. Κάθε πολίτης είχε το ίδιο μερίδιο στη δόξα και την αιώνια μνήμη καθώς τα ονόματα όλων των νεκρών ήταν γραμμένα στο επιτύμβιο μνημείο.
Όπως ανέφερε πρόσφατα ένας σημαντικός Έλληνας διανοούμενος ο Παντελής Μπουκάλας ο Επιτάφιος του Περικλή είναι ο πιο διάσημος επικήδειος όλων των εποχών για τους νεκρούς του πολέμου και μία παγκόσμιας εμβέλειας μαρτυρία του δημοκρατικού ιδεώδους και της σημασίας της θυσίας όσων έπεσαν στο Πεδίο της μάχης.
Ο Περικλής εστιάζει το λόγο του όχι στους νεκρούς, ως πεσόντες στρατιώτες, αλλά στις αρχές για τις οποίες έπεσαν. Για τον Περικλή το σημαντικό ζήτημα δεν ήταν να θυμούνται τους νεκρούς για να τους τιμήσουν, αλλά να τους θυμούνται για να τους μιμηθούν.
Περικλέους Επιτάφιος
Κυρίες και κύριοι
Η μετάφραση, όπως είναι γνωστό, των αρχαίων κλασικών έχει μακρά παράδοση. Στον Επιτάφιο όμως οι μεταφραστικές δυσκολίες δεν έγκειται στη διαφοροποίηση των νέων γλωσσών από τα αρχαία ελληνικά αλλά στη μοναδικά δύσκολη και πυκνή γλώσσα και σύνταξη του Θουκυδίδη και στον πανηγυρικό τόνο του λόγου του. Γι’ αυτό το λόγο πολλές από τις δυσκολίες αυτές η μετάφραση ίσως να μη μπόρεσε να τις ξεπεράσει. Σε αυτό και η αλβανική απόδοση θα υστερεί πάντα από το αρχαίο πρωτότυπο όπως άλλωστε υστερεί και κάθε άλλη μετάφραση, μηδέ και των νεοελληνικών μεταφράσεων εξαιρουμένων.
Ο λόγος είναι κυρίως η διεισδυτική ανάλυση των ιστορικών επιτευγμάτων του δημοκρατικού πολιτεύματος όχι μόνο όσον αφορά την αποτελεσματικότητα του αλλά και την παιδευτική τους αξία.
Ο Θουκυδίδης παρουσιάζει την Δημοκρατία ως μία δύναμη που θέτει σε κίνηση ένα πλήθος από μικρότερες δυνάμεις δηλαδή τη ζωή του κάθε πολίτη ξεχωριστά και δείχνει πως αυτές οι δυνάμεις με τη σειρά τους προικίζουν τη δημοκρατική πολιτεία με αυτοκατευθυνόμενες ενέργειες, άγνωστες σε άλλα πολιτεύματα.
Ο Περικλής, ως πολιτικός ηγέτης, είχε τέσσερα χαρακτηριστικά: μπορούσε να δει τι ήταν αναγκαίο να γίνει, μπορούσε να το εξηγήσει στο λαό, ήταν πατριώτης και υπεράνω χρημάτων. Ήταν ένας πολιτικός με μεγάλο κύρος και ικανότητες, όντας σε θέση να συγκρατεί το λαό χωρίς να περιορίζει την ελευθερία. Δεν παρασυρόταν από το λαό αλλά εκείνος τον καθοδηγούσε. Δεν προσπαθούσε να αποκτήσει επιρροή με παράνομα μέσα, να πολτοποιεί συνειδήσεις και να κολακεύει το πλήθος με ρητορείες. Είχε τόσο μεγάλο κύρος ώστε μπορούσε να εναντιωθεί στο λαό και να προκαλέσει την οργή του. Όταν καταλαβαινε ότι οι συμπολίτες του από υπεροψία γινόταν υπερβολικά τολμηροί, ενώ δεν το επέτρεπαν οι περιστάσεις, τους συγκρατούσε φοβίζοντας τους με τα λόγια του και όταν τους έβλεπε φοβισμένους χωρίς λόγο τους έδινε θάρρος.
Ο Περικλής διακρίνονταν από βαθιά αυτοεκτίμηση ως πολιτικός άνδρας και ως άνθρωπος που ήταν ικανός να δει και να εξηγήσει τα δέοντα. Μόνο τέτοιοι άνδρες κατορθώνουν να διασφαλίζουν τα πλεονεκτήματα της Δημοκρατίας χωρίς να αφήνουν να εκδηλωθούν οι κίνδυνοι της.
Λέγει ο Περικλής στον Επιτάφιο:
«Στην ιδιωτική μας ζωή περνούμε ανενόχλητα μεταξύ μας σαν πολίτες, οφείλεται πιο πολύ από εσωτερικό σεβασμό που δεν παρανομούμε και είμαστε κάθε φορά πειθαρχικοί στους νόμους και μάλιστα περισσότερο σ’ αυτούς που έχουν γίνει για να βοηθούν τους αδικημένους και ακόμη πιο πολύ σ’ όσους είναι άγραφοι που αν τους παραβιάσουν τους φέρνουν ντροπή ομολογημένη».
Μας λέγει λοιπόν ο Περικλής σε αυτό το απόσπασμα ότι ο Αθηναίος όχι μόνο σέβεται τον πλαϊνό του αλλά σέβεται και τον ίδιο τον εαυτόν του για αυτό και δεν παραβαίνει το νόμο. Τον πολίτη τον κυβερνά μία υπερυψωμένη συνείδηση, το δέος να μην παρανομήσει, μία αυτόβουλη υποταγή στο τυπικό νομό αλλά και τούς άγραφους νόμους, τους οποίους σήμερα αποκαλούμε «θεσμούς» κι οποίοι κατά βάση συγκροτούν και το πολιτισμικό υπόβαθρο κάθε κοινωνίας και έθνους.
Κυρίες και κύριοι.
Πολλοί πιστεύουν ότι η δημοκρατία είναι απλώς ένα πολίτευμα. Αρκεί να διασφαλίζεται κάθε τέσσερα χρόνια η εκλογή του νέου Πρωθυπουργού, Υπουργού, Βουλευτή, Δημάρχου, Περιφερειάρχη και όλων των άλλων εκλεγμένων αρχών για να ονομαστεί το πολίτευμα αυτό Δημοκρατία. Αλλά αυτό δεν αρκεί από μόνο του. Στην εποχή μας έχουμε μία πληθώρα ολιγαρχών οι οποίοι έχουν εκλεγεί μεν από το λαό όμως είναι αυταρχικοί, αντιθεσμικοί και έξω από το δημοκρατικό ιδεώδες και την δημοκρατική αρετή στη λειτουργία τους, στις πρακτικές και στις συμπεριφορές τους.
Πραγματική και θεσμική Δημοκρατία σημαίνει και άλλα πράγματα εκτός από τις εκλογές. Δημοκρατία σημαίνει πολιτιστικός αναβαθμός. Προϋποθέτει όχι απλώς έναν ιδεολογικό προσανατολισμό η μία κατεύθυνση του γούστου αλλά να έχει διανύσει ο πολίτης κάποια στάδια εσωτερικού εκπολιτισμού.
Δημοκρατία πάνω από όλα σημαίνει ότι οι πολίτες αυτοπειθαρχούν σε κάποιους κοινά αποδεκτούς κανόνες ζωής και συμπεριφοράς. Γιατί αυτό το πιστεύουν, γιατί είναι ριζωμένη συλλογική και ατομική πεποίθηση και όχι για το φόβο της τιμωρίας.
Στις θεσμικές Δημοκρατίες δεν αναγνωρίζονται οι δήθεν εκλεγμένοι ως ταγοί, αγάδες και μπέηδες παλαιού ή νέου τύπου. Οι κρατικές λειτουργίες δεν θεωρούνται ιδιοκτησία και λάφυρο του κυβερνώντος κόμματος.
Η θεσμική δημοκρατία δεν αναγνωρίζει στο δημόσιο βίο πεδία εξουσίας αλλά μόνο πεδία ευθύνης. Όσοι δηλαδή εκλέγονται (υπουργοί βουλευτές δήμαρχοι νομάρχες συνδικαλιστές ιεράρχες κλπ) δεν θεωρούν ούτε οι ίδιοι μα ούτε και τους αναγνωρίζεται ότι ασκούν εξουσία αλλά ότι με τις αποφάσεις και τις πράξεις τους εγγυώνται μόνο την αποτελεσματική λειτουργία των θεσμών για το κοινό όφελος.
Δεν είναι Δημοκρατία όταν οι θεσμοί υποκαθίστανται από κακοήθη μορφώματα που λειτουργούν ως παραθεσμοί. Δεν είναι Δημοκρατία όταν στους θεσμούς της οικονομίας αναπτύσσεται και λειτουργεί κυριαρχικά η παραοικονομία και μέσα στους θεσμούς της πολιτικής αναπτύσσεται και λειτουργεί η παραπολιτική και ο αυταρχισμός, όταν πλάι και μέσα στους θεσμούς της Διοίκησης και του Κράτους αναπτύσσονται και λειτουργούν και καθεστώτα παραδιοίκησης και κομματικοι μηχανισμοί. Δεν είναι βεβαίως πραγματική Δημοκρατία, όταν στον πλέον ευαίσθητο θεσμό, αυτόν της Ανεξάρτητης Δικαιοσύνης, να λειτουργούν εντός της παραδικαστικοί μηχανισμοί και πρόθυμοι εντολοδόχοι.
Όσοι βιαστούν εδώ να μιλήσουν για δήθεν ουτοπία ή, το χειρότερο, για θεσμολαγνεία θα τους απαντήσω ότι ο πολιτισμός των θεσμών είναι αυτός που εν πολλοίς κατισχύει στην εποχή μας και διακρίνει τις προηγμένες χώρες από εκείνες του τρίτου κόσμου. Στη Γαλλία δύο πρώην Πρόεδροι Δημοκρατίας παραπέφθηκαν στη Δικαιοσύνη και δικάστηκαν καθώς και ένας Πρωθυπουργός χωρίς να εγερθεί από κανένα πολιτικό ζήτημα περί δήθεν «πολιτικής δίωξης» τους. Απλώς λειτούργησαν οι θεσμοί της Δημοκρατίας.
Από όλα αυτά προκύπτει ότι στις κοινωνίες που λειτουργούν οι θεσμοί δεν αναγνωρίζεται σε κανέναν «βασιλιά», εκλεγμένο ή όχι, το δικαίωμα να αυθαιρετεί σε βάρος του κράτους ή του πολίτη αλλά ούτε και πολίτες να αισθάνονται φόβο μπροστά στις συνέπειες της οργής του «αφέντη» εφόσον υπάρχει εμπιστοσύνη στους προστατευτικούς θεσμούς της χώρας.
Η δημοκρατία στην οποία κυριαρχούν οι θεσμοί δεν ξέρει από φυλάρχους με προνόμια. Οι κατέχοντες εξουσία αρκεί μόνο να παραβιάσουν το πνεύμα των θεσμών και να προκαλέσουν το δημόσιο αίσθημα με τις πράξεις ή τη συμπεριφορά τους για να απολέσουν την εμπιστοσύνη του κοινωνικού συνόλου. Σε αυτή την περίπτωση παραιτούνται του δημοσίου αξιώματος τους είτε το θέλουν είτε όχι.
Όπως μας διδάσκει ο Περικλής η καθολική ισχύς και ο παιδαγωγικός χαρακτήρας των θεσμών επιβάλλουν την αρχή ότι όσοι ασκούν οποιαδήποτε μορφής εξουσία διαπαιδαγωγούν με την δημόσια και ιδιωτική συμπεριφορά τους τους πολίτες και όταν εξαχρειώνονται κάποιοι από τους ιθύνοντες τότε οι πολίτες δεν τους ακολουθούν, παραδειγματιζόμενοι αρνητικά, αλλά απαιτούν τιμωρία. Λειτουργεί έτσι ένα είδος «συλλογικής ευφυΐας». Στη πραγματική δημοκρατία είναι απόλυτο αξίωμα ότι «το όριο της πολιτικής είναι η ηθική πέραν αυτής είναι ύβρις» κατά την αρχαιοελληνική έννοια.
Ηγεσία δεν θα πει μόνο τεχνική έλεγε ο μεγάλος διανοούμενος της γεννιάς του 30′ Άγγελος Τερζάκης. Είναι κατά βάση ψυχική ιδιότητα. Θα πει και ιδεολογικό περιεχόμενο που υπηρετείται απλώς από την τεχνική. Είναι αρχές που καθοδηγούν και εμπνέουν. Θα πει δηλαδή πίστη που ορίζει ένα σκοπό.
Δυστυχώς στην εποχή μας η πολιτική πανουργία της τεχνικής τείνει να κυριαρχήσει αλλά ελπίζω ότι δεν θα το αντέξει. Φοβούμαι πως ζούμε σε μία εποχή που έχει υπερεκτιμήσει την αφέλεια των λαών και την ευφυΐα των ηγετών του κόσμου. Ο επικοινωνισμός που έχει υποκαταστήσει την πολιτική είναι η σύγχρονη αρρώστια που έχει ενσκήψει στους πολιτικούς κυρίως τις τελευταίες δεκαετίες.
Ο πολιτικός ανταγωνισμός σήμερα γίνεται συχνά όχι μέσα στο καθεστώς αλλά για το καθεστώς. Τα εργαλεία που χρησιμοποιούνται δυστυχώς από όλες σχεδόν τις νεότερες γενιές των πολιτικών, με εξαιρέσεις, δεν είναι το επιχείρημα και το αξιόπιστο πολιτικό πρόγραμμα αλλά η μάχη για να κερδηθούν οι εικόνες και οι εντυπώσεις για τούς εαυτούς τους. Λειτουργούν δυστυχώς ως σύγχρονοι νάρκισσοι. Όταν όμως επιδιώκεις να κερδίσεις τις εντυπώσεις χάνεις τις υποθέσεις. Το αποτέλεσμα είναι να κατισχύουν σήμερα στην Ευρώπη, όλο και περισσότερο, τα είδωλα της λαϊκής πλάνης και ο χωρίς όρια ποπουλισμός ν’ αναδεικνύει αδύναμες και μυωπικές ηγεσίες. Είναι νομοτέλεια ότι κοινωνίες χωρίς «ένα αναγκαίο συλλογικό πνεύμα να τις καθοδηγεί» βρίσκονται σε πορεία αποδιάρθρωσης.
Αυτά μας διδάσκει μέσα από τον αχό των αιώνων ο Επιτάφιος του Περικλή και ο Θουκυδίδης γενικότερα.
Επιμέλεια: Τσάγκος Αναστάσιος, Γενικός Γραμματέας Αρχειακής Βιβλιοθήκης Ιστορίας & Πολιτισμού
