Μερικές περιπτώσεις επιδημίας πανώλους- η πανώλη ή πανούκλα του 1828 στην Ελλάδα -μέτρα αντιμετώπισης από τον Ι. Καποδίστρια – η κατάσταση σε Ναύπλιο, Άργος
Την τριετία (1348-50) του Μεσαίωνα ο «μαύρος θάνατος», όπως αποκαλείτο η πανώλη ή πανούκλα, εξοντώνει το 1/3 του ευρωπαϊκού πληθυσμού.
Είχε «ταξιδέψει» από την κεντρική Ασία με ποντίκια και ψύλλους -μόνιμους «ενοίκους» των πλοίων- και ξεχύθηκε στα λιμάνια της Ευρώπης, έχοντας διανύσει όλους τους εμπορικούς δρόμους της εποχής. Οι άνθρωποι βέβαια της εποχής εκείνης, απέδιδαν το κακό σε θεϊκή τιμωρία για τις αμαρτίες τους! Λιτανείες, δεήσεις, ατομική προσευχή και λοιπές μέθοδοι… εξορκισμού, αποδείχθηκαν ανεπαρκείς, οι προσβληθέντες αποδημούσαν σωρηδόν, ενώ τον εξαγνισμό της«έμφορτης σε ακολασία ανθρωπότητας» είχαν αναλάβει οι «μαστιγωτές», που τιμωρούσαν τους «αμαρτωλούς» μέχρι θανάτου! Είναι η εποχή που η παράνοια αντικαθιστά την αρρώστια!
Το 1665, η μεγάλη Πανώλη πλήττει το Λονδίνο. Ανακόπτεται από τη Μεγάλη Πυρκαγιά που εκείνη την χρονιά έκαψε σχεδόν όλη την πόλη.
Αναρίθμητες επιδημίες ακολούθησαν και στην διάρκεια της Τουρκοκρατίας.
Το 1751, ξέσπασε μια τρομακτική επιδημία στην Κωνσταντινούπολη με 150.000 νεκρούς, ενώ λίγο πριν την Ελληνική Επανάσταση, ξεσπά η πανούκλα του 1812-1819.Σύμφωνα με τον Πουκεβίλ, «οι επιδημίες πανώλους στα 1814-1819 έπληξαν το ένα έκτο του πληθυσμού της Ευρώπης και το ένα πέμπτο των άλλων περιοχών.
Η πανώλη ή πανούκλα είναι οξεία λοιμώδης νόσος, που προκαλείται από το βακτήριο Yersinia pestis (βάκιλος του Υερσέν). Μεταδίδεται εύκολα και γρήγορα με άμεση ή έμμεση επαφή, ιδιαίτερα στις περιπτώσεις πνευμονικής εντόπισης, οπότε μεταδίδεται ακόμα και με τα σταγονίδια.
Η λέξη πανώλη προέρχεται από το ουσιαστικοποιημένο επίθετο ο/η πανώλης, το πανώλες και σημαίνει την ασθένεια που καταστρέφει τα πάντα (παν+όλλυμι) ενώ η λέξη πανούκλα από την λατινική panucula < panicula < panus (πρήξιμο, οίδημα) και σήμερα μεταφορικά δηλώνει την άσχημη ή κακιά γυναίκα ή το μεγάλο κακό.
Την Άνοιξη του 1828, η επιδημία πανώλης, καταγράφεται και στην Επαναστατημένη Ελλάδα. Αυτή μεταδόθηκε αρχικώς στα νησιά, Ύδρα, Σπέτσες, Αίγινα, και εν συνεχεία στην Αργολίδα και την περιοχή των Καλαβρύτων, καθώς και στο στρατόπεδο των Μεγάρων.
Στο βιβλίο του φιλέλληνα, Ελβετού γιατρού Louis–André Gosse: Relation De La Peste Qui A Régné En Grèce En 1827 Et 1828, διαβάζουμε ότι «Περίπου στα μέσα Μαρτίου 1828, ο νέος πρόεδρος Ι. Καποδίστριας, μη γνωρίζοντας την κατάσταση της υγείας των Αιγυπτίων, θεώρησε πως ήταν εφικτό να πραγματοποιήσει μια ανταλλαγή ανάμεσα σε ορισμένους Άραβες κρατούμενους…, με κάποιες ελληνικές οικογένειες που κρατούνταν ως δούλοι στο Ναβαρίνο. Ο πλωτάρχης κ. Prokesch,… συνόδευσε με το αυστριακό μπρίκι Veneto τη υδριώτικη σκούνα «Αφροδίτη», με καπετάνιο τον Αλέξανδρο Κιοσσέ…. Στον δρόμο της επιστροφής, το αυστριακό μπρίκι Veneto έχασε τρεις άντρες του πληρώματος, ενώ και στην υδραίικη σκούνα πέθαναν επίσης τρία ή τέσσερα άτομα. Κατά την άφιξή τους στην Αίγινα… τα πλοία αποβίβασαν τους επιβάτες τους, χωρίς να προειδοποιήσουν τις αρχές…»
Για την αντιμετώπισή της, ο Καποδίστριας δεν υποτίμησε τον κίνδυνο πήρε ιδιαίτερα μέτρα, συνεπικουρούμενος από τον Louis-André Gosse αλλά και από Έλληνες γιατρούς, όπως ο Σπυρίδων και Νικόλαος Καλογερόπουλος.
Γράφει ο Gosse στο βιβλίο του: «…Ωστόσο, σε αυτές τις δύσκολες συνθήκες, η Α.Ε. ο κυβερνήτης Καποδίστριας έδειξε τη μεγαλύτερη ενεργητικότητα, και έκανε τις μεγαλύτερες θυσίες. Από την πρώτη εμφάνιση της ασθένειας, παντού δημιουργήθηκαν επιτροπές υγιεινής, δημιουργήθηκαν καραντίνες σε όλα τα μέρη και καταρτίστηκε κώδικας υγιεινής. Μοιράστηκαν χρήματα και τρόφιμα στους απόρους, ενώ οι υγιείς πληθυσμοί απασχολήθηκαν σε δημόσια έργα, στάλθηκαν γιατροί, όπου υπήρχε ανάγκη και με πυκνή αλληλογραφία γνώριζε η κυβέρνηση επακριβώς τι συνέβαινε, με μια λέξη δεν ξεχάστηκε τίποτε. Έτσι, ο Πρόεδρος, με τη βοήθεια του αδελφού του, του κόμη Βιάρου, και με τις προσπάθειες των κυβερνητών των επαρχιών, τον ζήλο των επισκόπων και των δημογερόντων και την πειθαρχία της μάζας του έθνους, κατόρθωσε να περιορίσει με επιτυχία τη μάστιγα στις διάφορες τοποθεσίες όπου εμφανίστηκε και να θωρακίσει τα επίφοβα σημεία».
Στην Ύδρα ο Καποδίστριας απέστειλε τον γιατρό Σπυρίδωνα Καλογερόπουλο, με εντολή να λάβει αυστηρά μέτρα για τον περιορισμό της επιδημίας. Μερικά εξ αυτών, όπως αναφέρονται στις οδηγίες της επιτροπής υπό το όνομα υγειονομείο Ύδρας- και με υπογραφή του Σ. Καλογερόπουλου ο οποίος στα χρόνια του Καποδίστρια ήταν μέλος του Πανελληνίου-,είναι:
α) να απομακρυνθούν από την πόλη και να μπουν σε καθαρτήριο οι οικογένειες όσων είχαν νοσήσει,
β) να οριστούν συγκεκριμένοι “μόρτηδες” που θα θάβουν τους νεκρούς από τη νόσο και θα απολυμαίνουν τα σπίτια τους,
γ) να υπάρχει ισχυρή επαγρύπνηση στις επαφές των συγγενών των νοσούντων σε δημόσιους χώρους,
δ) να κλείσουν οι εκκλησίες,
ε) να καίγονται τα ρούχα όσων είχαν πεθάνει από τη νόσο,
ε) όσοι ήταν ύποπτοι ότι είχαν τη νόσο αλλά δεν την είχαν εκδηλώσει, να μπαίνουν σε καραντίνα 50 ημερών τα δε ρούχα αυτών δεκτικά καθαρισμού μέχρι 80 μέρες κ.ά(Αίγινα18-4-1828)
Για τους μόρτες ή μόρτηδες, που στις μέρες μας έφθασε να σημαίνει τους ανθρώπους του δρόμου, αυτούς που ζουν με ύποπτους ή ανέντιμους τρόπους, τους μάγκες, τα αλάνια,οι γλωσσολόγοι και οι λεξικογράφοι βλέπουν ιταλική ρίζα (συγκοπή του beccamorti = τυμβωρύχος και morto = νεκρός)άλλοι το mordace, δηλαδή χλευαστικός, δηκτικός, πικρόγλωσσος και άλλοι το τουρκικό morto/u, δηλαδή το κουφάρι, που είναι και πάλι δάνειο από την ιταλική. Μόρτηδες όμως αποκαλούσαν οι Σμυρνιοί όσους είχαν προσβληθεί από πανώλη και είχαν καταφέρει να επιβιώσουν και να «περιέλθουν» σε κατάσταση ανοσίας. Όπως μας πληροφορεί ο Χρήστος Σολομωνίδης, οι μόρτηδες ή μόρτες, όταν προσβαλλόταν η Σμύρνη από επιδημία πανώλης, γίνονταν οι κυρίαρχοι της πόλης.
Μόνον αυτοί κυκλοφορούσαν στους δρόμους. Χρησίμευαν ως φύλακες όσων προσβάλλονταν από τη φοβερή αρρώστια, δεν έπαιρναν προφυλάξεις και κοιμούνταν πλάι στους αρρώστους.Οι μόρτηδες πήγαιναν στα σπίτια των ασθενών και τους μετέφεραν στο «λοιμοκομείο», φροντίζοντας και για την απολύμανση των δωματίων. Ο επικεφαλής τους ονομαζόταν Βαρδιάνος. Προπορευόταν του φορείου, το οποίο αποκαλούσαν σέντια, και χτυπούσε το ραβδί του στο λιθόστρωτο για να ειδοποιεί τους υγιείς να κλείνουν ερμητικά τις πόρτες και τα παράθυρα των σπιτιών τους.Για τη νοσηλεία όσων προσβάλλονταν από πανώλη ανεγέρθηκαν, το 1838, κατάλληλα οικήματατα Μορτάκια.
Για την κατάσταση που επικρατούσε σε Ναύπλιο, Άργος, μαθαίνουμε από την επιστολή του Έκτακτου Επιτρόπου Αργολίδος, Νικολάου Καλλέργη, απευθυνόμενη προς τον Κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια, στις 23 Απριλίου 1828,στην οποία περιγράφει την κατάσταση, ως εξής:
«Η πόλις του Ναυπλίου χαίρει άκραν υγείαν, αφ΄ ης ώρας αναχωρήσετε εντεύθεν η Εξοχότης Σας (ο Καποδίστριας είχε μεταβεί στις πληγείσες περιοχές), δεν συνέβη κανέν περιστατικόν μέχρι τούδε (ώρα 5 μ.μ), το οποίον ημπορούσε να δώση παραμικράν υποψίαν. Συμφώνως μετά του κυρίου Βούλγαρη, εθεωρήθη σήμερον ως αναγκαίον, να χαλασθώσι, όλαι αι κατά τον λιμένα της πόλεως περί τον Ναόν Αγίου Νικολάου καλύβαι, δια να έχει πλειοτέραν ευρυχωρίαν το Υγειονομείον και ούτω να εκπληροί με περισσοτέραν ευκολίαν τα χρέη του. Ενεργείται λοιπόν τούτο με ταχύτητα.
Η από την πόλιν του Ναυπλίου έξοδος των από καλύβας πτωχών οικογενειών, δια τας οποίας με αφήσατε προσδιορισμένην ποσότητα χρημάτων, εθεωρήθη ως δύσκολη και βιαία. Αντί του μέτρου εκείνου το οποίον έμελλε να ληφθεί δια την υπόθεσιν ταύτην, εστοχάσθην ως εύκολον, συμφώνως μετά του κυρίου Βούλγαρη, να κατασκευασθώσι προηγουμένως έξω της πόλεως καλύβαι μ’ οσην απαιτεί η περίστασις οικονομία, και ούτω χωρίς προφάσεις, ημπορεί ευκολότερον να ενεργηθή η τοιαύτη έξοδος. Οθεν διέταξα και άρχισαν να κατασκευάζονται σπουδαίως καλύβαι δια επιστασίας του κ. Βούλγαρη. Τα δε έξοδα θέλουν γίνει αφ΄ όσα δια αυτήν την υπόθεσιν μ’ αφήσατε χρήματα.
Το επιθαλάσσιον του Ναυπλίου Φρούριον (Μπούρτζι) ακυρώνεται, δια να χρησιμεύση ως Καθαρτήριον των από ύποπτα μέρη ερχομένων. Επ΄ αυτώ τούτω εδιορίσθη επιστάτης, δια να μένει εκεί φυλάττων, όστις και εσυμφωνήθη προς διακόσια γρόσια τον μήνα μισθόν. Το Άργος χαίρει άκραν υγείαν και ολίγοι θάνατοι, όσοι κατ΄ αυτάς ηκολούθησαν εκεί δεν προήλθον ειμί από άλλας τινάς φυσικάς αιτίας . Ως επιβεβαιώθει τούτο και από τας δοθείσας μαρτυρίας των ιατρών».
Επιμέλεια κειμένου:
Μαρία Γ. Βασιλείου / Βιολόγος-Ωκεανογράφος
