Οι προϋποθέσεις και τα αίτια που γέννησαν την επανάσταση του 1821
Γράφει ο Πέτρος Μαυρογεώργης, Ιστορικός-Εθνολόγος
Η επανάσταση του 1821 που οδήγησε στη δημιουργία ανεξάρτητου ελληνικού κράτους, το 1830, αποτελεί την κατάληξη μιας σειράς αγώνων και προϋποθέσεων, κυρίως κατά τους δύο τελευταίους αιώνες της τουρκοκρατίας. Τους πρώτους αιώνες μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453, υπήρξαν προσπάθειες από τη Δύση με σταυροφορίες για να απελευθερωθούν οι Έλληνες αλλά οι προσπάθειες αυτές δεν τελεσφόρησαν. Ύστερα, μετά την απομάκρυνση των Ενετών από τον κυρίως ελλαδικό χώρο (εκτός από τα Επτάνησα), οι Έλληνες άρχισαν να στρέφονται προς τη Ρωσία αφού ο Τσάρος Πέτρος έβγαλε την Ρωσία από την απομόνωση και κατέβηκε μέχρι τη Μεσόγειο με αποτέλεσμα να ξεκινήσουν οι Ρωσοτουρκικοί πόλεμοι από την έκβαση των οποίων οι υπόδουλοι Έλληνες ευνοήθηκαν μέσα από τη συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή. Με αυτήν την συνθήκη ευνοήθηκε πολύ το εμπορικό ναυτικό των Ελλήνων. Η Ρωσία ως προστάτιδα των χριστιανικών λαών και ακόμα η Σέρβικη επανάσταση ενάντια στους Γενίτσαρους και τους Τούρκους ενθάρρυνε εξεγέρσεις στον Ελλαδικό χώρο. Παρατηρούμε, λοιπόν, ότι υπάρχει μία πλούσια προϊστορία αντιδράσεων που συνετέλεσε στο να διαμορφωθούν οι συνθήκες που θα ευνοήσουν τον ξεσηκωμό των Ελλήνων.
Μετά το 1669, η οθωμανική αυτοκρατορία μειώνει τις κατακτήσεις της και οδηγείται σταδιακά σε παρακμή. Στα χρόνια της παρακμής, οι Τούρκοι διάλεξαν κάποιους κλέφτες και τους ανέθεσαν τα αρματολίκια δηλαδή τους ανέθεσαν μια περιοχή να τη φυλάνε. Οι κλέφτες ήταν Έλληνες που έφυγαν στις ορεινές περιοχές για να αποφύγουν τον κατακτητή. Έτσι δημιουργήθηκε το σώμα των Αρματολών που λόγω της σκληρής ζωής έγιναν ετοιμοπόλεμοι. Κλέφτες και αρματολοί, στην κρίσιμη στιγμή για τους Έλληνες, εναντιώθηκαν στον τουρκικό ζυγό και έπαιξαν μεγάλο ρόλο στον πόλεμο και στην επανάσταση.
Μεγάλο ρόλο έπαιξε η υποχρεωτική ναυτολόγηση των Ελλήνων στο οθωμανικό ναυτικό, κάτι που έκανε τους Έλληνες να αποκτήσουν πολύτιμη εμπειρία στο πολεμικό ναυτικό. Αυτήν την εμπειρία την χρησιμοποίησαν οι Έλληνες όταν αποφάσισαν να αντιταχθούν στον τουρκικό ζυγό. Η χρόνια κακοδιοίκηση και η πολύ βαριά φορολογία που επέβαλλαν οι Τούρκοι στους υπόδουλους Έλληνες συνέβαλε στη δυσφορία των Ελλήνων κατοίκων και στην ανάγκη για αλλαγή. Επίσης, η άνοδος του εμπορίου προεπαναστατικά, πέρα από την οικονομική άνθηση στα στρώματα των Ελλήνων συνετέλεσε πολύ στην επαφή των Ελλήνων με τη Δύση και τις ιδέες του διαφωτισμού που γεννήθηκαν εκεί καθώς επηρέασε την ελληνική παιδεία και την δημιουργία σχολείων.
Ο διαφωτισμός ήταν ένα κίνημα που ξεκίνησε στη δυτική Ευρώπη γύρω στα τέλη του 17ου αι – αρχές 18ου αι και θεωρείται προπομπός της γαλλικής επανάστασης. Οι ιδέες του διαφωτισμού πρέσβευαν τη λογική σκέψη έναντι των προκαταλήψεων, υποστήριζαν την ελευθερία του ατόμου απέναντι στους κοινωνικούς περιορισμούς. Οι πιο γνωστοί εκπρόσωποι του διαφωτισμού είναι ο Μολιέρος, ο Βολταίρος, ο Ντιντερό, ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ και άλλοι.
Στον Ελλαδικό χώρο, εκείνη την εποχή, οι ιδέες του διαφωτισμού ήρθαν μέσω λόγιων και εμπόρων που ζούσαν ή συναλλάσσονταν στο εξωτερικό. Αυτοί οι λόγιοι βοήθησαν στο να μεταφραστούν έργα των εκπροσώπων του διαφωτισμού στα ελληνικά με αποτέλεσμα οι υπόδουλοι έλληνες να έχουν πρόσβαση στα έργα των μεγάλων δασκάλων του διαφωτισμού. Ο διαφωτισμός στον ελληνικό χώρο εφαρμόστηκε κυρίως ως ένα νέο αίτημα για την απελευθέρωση, δηλαδή μεταφράστηκε σε απελευθέρωση από τον ζυγό και εξυπηρέτησε το σκοπό της επανάστασης. Στα πλαίσια του ελληνικού διαφωτισμού, οι Έλληνες μέσω των λογίων του γένους στράφηκαν στην αναβίωση της αρχαιότητας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ότι άρχισαν να εξαφανίζονται τα συνηθισμένα ονόματα και τα παιδιά έπαιρναν αρχαία ονόματα, όπως επίσης και τα εμπορικά καράβια έπαιρναν ονόματα από την αρχαία ελληνική μυθολογία. Αυτή η αναβίωση του κλασσικού πνεύματος που βίωναν οι Έλληνες με το διαφωτισμό συνετέλεσε στην αναπτέρωση του ηθικού των υπόδουλων Ελλήνων.
Κορυφαίοι Έλληνες διαφωτιστές είναι ο Αδαμάντιος Κοραής, ο Ρήγας Φεραίος και αρκετοί άλλοι. Σημαντικό ήταν το έργο του Κοραή όσον αφορά την έκδοση βιβλίων σχετικά με έργα αρχαίων ελλήνων συγγραφέων όπως Πλάτωνας, Αριστοτέλης, Πλούταρχος και άλλων. Ασχολήθηκε ακόμα με παιδαγωγικά ζητήματα καθώς ήταν πρώιμος για την εποχή του υποστηρικτής της προοδευτικής αλληλοδιδακτικής μεθόδου η οποία εφαρμόστηκε στα χρόνια της επανάστασης και στα χρόνια του Καποδίστρια. Ο Αδαμάντιος Κοραής έδωσε μεγάλη σημασία στο γλωσσικό ζήτημα γιατί πίστευε ότι η καλλιέργεια της γλώσσας είναι το μέσο για να εδραιωθούν οι ιδέες του διαφωτισμού στον ελληνικό χώρο. Ακόμα έθετε ως προϋπόθεση για την επανάσταση την κατάλληλη καλλιέργεια των υπόδουλων Ελλήνων. Θεωρούσε την παιδεία αναγκαίο κριτήριο για την απελευθέρωση των Ελλήνων. Ο Ρήγας Φεραίος (Βελεστινλής) από την άλλη μιλούσε για εξέγερση εναντίον του σουλτάνου για όλους τους υπόδουλους λαούς των Βαλκανίων είτε είναι χριστιανοί είτε είναι αλλόθρησκοι, είτε έχουν μόρφωση είτε όχι. Παρόλα αυτά ονειρευόταν κοινή και ενιαία ελληνική παιδεία στα απελευθερωμένα Βαλκάνια. Δεν έλειψαν βέβαια κάποιες αντιδράσεις στις ιδέες του διαφωτισμού από την εκκλησία και τους Φαναριώτες.
Στα χρόνια πριν την επανάσταση, υπήρχαν τρεις κατηγορίες εκπαίδευσης: η χαμηλότερη βαθμίδα όπου τα παιδιά μάθαιναν γραφή και ανάγνωση, η μεσαία βαθμίδα που πήρε το όνομα «ελληνικό σχολείο» όπου διδάσκονταν γραμματική, σύνταξη και κείμενα της αρχαίας ελληνικής και η μεσαία ήταν η προετοιμασία για την τρίτη βαθμίδα όπου μελετούσαν τις επιστήμες και την φιλοσοφία. Στη μικρότερη βαθμίδα συνήθως δίδασκαν ιερείς ενώ στις μεγαλύτερες κάποιοι λόγιοι. Στην αρχή, όμως, δίδασκαν ιερωμένοι σε όλες τις βαθμίδες. Στην ανώτερη βαθμίδα, το αντικείμενο της επιστήμης που ακολουθούσαν είχε τη σφραγίδα του δασκάλου που παρουσίαζε το αντικείμενο. Κάθε δάσκαλος αναλόγως με το όνομα του και τη φήμη του συγκέντρωνε μικρότερο ή μεγαλύτερο αριθμό μαθητών. Η εκπαίδευση των νέων δεν λειτουργούσε ως οργανωμένος θεσμός στην Τουρκοκρατία αλλά δεν ήταν ωστόσο και κρυφή. Καθώς όμως η εκπαίδευση δεν ήταν θεσμικά κατοχυρωμένη, ο δάσκαλος μπορούσε να διδάσκει και να ρυθμίζει το μάθημα με τους δικούς του προσωπικούς κανόνες. Τα μαθήματα μπορεί να γίνονταν στο σπίτι του δασκάλου αλλά αν ο αριθμός των μαθητών ήταν αυξημένος μπορεί να γίνονταν επίσης σε εκκλησίες ή σε περιβόλους μοναστηριών. Επίσης υπήρχε η περίπτωση εύπορων Ελλήνων που διέθεταν χρήματα για να χτιστούν χώροι εκπαίδευσης.
Η παιδεία του υπόδουλου ελληνισμού ήταν πολύ σημαντικός παράγοντας για να μη χάσουν οι Έλληνες την ταυτότητα τους, τη γλώσσα τους και τις ιδιαίτερες παραδόσεις τους. Στην ανώτερη βαθμίδα μέσω των επιστημών και της φιλοσοφίας, διδάσκονταν και οι μεγάλοι δάσκαλοι του διαφωτισμού. Έτσι πέρα από την εθνική παράδοση που κρατούσε τους Έλληνες σε εγρήγορση, η επαφή με τις ιδέες του διαφωτισμού μέσα από την εκπαίδευση βοήθησε να αναπτύξουν επαναστατική συνείδηση και να στραφούν στη συνέχεια ενάντια στους Οθωμανούς.
Η επανάσταση του 1821 δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται από τους σύγχρονους σαν ένα γεγονός νεκρωμένο και αποσυνδεδεμένο από το σήμερα, σαν ένα μουσειακό γεγονός. Πρέπει να επιτρέπουμε στην παιδεία να αφυπνίζει τις συνειδήσεις μας, όπως και στην τουρκοκρατία η παιδεία επιτέλεσε αυτό το ρόλο. Οι ιδέες του διαφωτισμού δυστυχώς άρχισαν να παρακμάζουν μετά την επανάσταση και η κοινωνία στράφηκε προς μία συντηρητικοποίηση με χαρακτηριστικό παράδειγμα τη μοναρχία των Βαυαρών αλλά και τον παραγκωνισμό πολλών αγωνιστών του 1821 που δεν αναγνωρίστηκαν και δεν εντάχθηκαν στον τακτικό στρατό του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους. Ωστόσο η επανάσταση πέτυχε αφού οδήγησε στην ίδρυση ανεξάρτητου ελληνικού κράτους υπό την κηδεμονία των τριών προστάτιδων δυνάμεων: της Ρωσίας, της Αγγλίας και Γαλλίας, επίσημα το 1830 στην αρχή για περιορισμένα εδάφη όπως η Πελοπόννησος και μέρος της Στερεάς Ελλάδας. Χρειάστηκαν κι άλλοι αγώνες και διεθνείς συνθήκες για να ενσωματωθούν αργότερα στο ελληνικό κράτος και τα υπόλοιπα διαμερίσματα του ελλαδικού χώρου.
Οι προϋποθέσεις και τα αίτια που γέννησαν την επανάσταση του 1821
