Οι χώροι πρασίνου μέσα στο αστικό περιβάλλον είναι επένδυση, ανάπτυξη, ή «πολιτική»; (της Μαρίας Βασιλείου)

Σε ένα κόσμο που γίνεται διαρκώς πιο πολύπλοκος, ο κοινός άνθρωπος χρειάζεται την συστημική λογική -που είναι και η λογική της αειφορικής (βιώσιμης ανάπτυξης)- με απώτερο στόχοτη σταθερή συνεξέλιξη ανθρωπογενών συστημάτων και φυσικών οικοσυστημάτων.

Στη Διεθνή Συνδιάσκεψη του Ρίο, το 1992, διατυπώθηκαν για πρώτη φορά και επίσημα οι αρχές της Βιώσιμης Ανάπτυξης που«απαγορεύουν» πάσα περαιτέρω μείωση ή υποβάθμιση του φυσικού κεφαλαίου, -γιατί και αυτό που απέμεινε από την «ανάπτυξη» είναι ζήτημα αν επαρκεί για την επιβίωση-, επιβάλλουν τον σεβασμό της φέρουσας ικανότητας των ανθρωπογενών συστημάτων και των οικοσυστημάτων και  την αποκατάσταση διαταραχθέντος οικοσυστήματος, όπου είναι ακόμη εφικτό,την ήπια ανάπτυξη σε ευπαθή οικοσυστήματα, την προστασία της βιοποικιλότητας  για τη  διατήρηση  της ισορροπίας των οικοσυστημάτων ,επιτάσσουν τον συνολικό σχεδιασμό της ισορροπίας ανθρωπογενών συστημάτων και φυσικών  οικοσυστημάτων ώστε να ελέγχεται και επιτηρείται η ευστάθειά των και η ποιοτική βελτίωση των πρώτων, καθώς και την βιώσιμη ανάπτυξη του αστικού περιβάλλοντος επαναφέροντας την ποιότητα ζωής στην πόλη, την διαφύλαξη της πολιτιστικής κληρονομίας και τέλοςκαθιερώνουν την οικολογική συνείδηση των ανθρώπων ως την πραγματική εγγύηση του όλου συστήματος ελέγχου. (Ο Δωδεκάδελτος του περιβάλλοντος: Αρχές της Βιωσίμου Αναπτύξεως του Μιχαήλ Δεκλερή, Προέδρου του Συμβουλίου της Επικρατείας (1990 – 1999)).

Σύμφωνα με τη Στρατηγική της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη, όπως αυτή υιοθετήθηκε για πρώτη φορά στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο του Goeteborg το 2001 και όπως αναπτύσσεται και σε μεταγενέστερα σχετικά κείμενα: Η Βιώσιμη Ανάπτυξη είναι μία συνεχής πορεία αλλαγής και προσαρμογής, και όχι μία στατική κατάσταση, με στόχο την ικανοποίηση των αναγκών του παρόντος, χωρίς όμως να μειώνεται η δυνατότητα των μελλοντικών γενεών να ικανοποιήσουν και τις δικές τους ανάγκες, μέσα από την ισόρροπη και ισότιμη επιδίωξη και των τριών πυλώνων της Βιώσιμης Ανάπτυξης: Οικονομία – Περιβάλλον – Κοινωνία.

Η προστασία των κοινοχρήστων χώρων πρασίνου, ως στοιχείων του περιβάλλοντος, εντός πόλεων, παρέχεται από το Σύνταγμα και εξειδικεύεται από την ειδική προς τούτο νομοθεσία και  έχει την έννοια της διαφυλάξεώς τους, μέσω της λήψεως των αναγκαίων μέτρων και μέσω της αειφορικής διαχειρίσεώς τους, προκειμένου να καθίσταται δυνατή στο διηνεκές η αέναη εκπλήρωση του σκοπού τους, συνισταμένη στην ελεύθερη και ακώλυτη χρήση και απόλαυση του πρασίνου από το κοινό.Σύμφωνα με τη νομολογία του Συμβουλίου της Επικρατείας, οι κοινόχρηστοι χώροι πρασίνου αποτελούν «χώρους τεχνητώς δημιουργηθέντος υποκαταστάτου φυσικού περιβάλλοντος», η δε πολεοδομική λειτουργία τους συνίσταται προεχόντως στην αναψυχή των επισκεπτών τους.

Είναι σαφές λοιπόν ότι, οι κοινόχρηστοι χώροι πρασίνου, καίτοι στοιχεία και μεγέθη κατ΄ εξοχήν του αστικού, δομημένου χώρου, αντιμετωπίζονται και από το δίκαιο, χάριν της σπουδαίας λειτουργίας του πρασίνου και της αναψυχής που επιτελούν,  ως αυτούσια συστήματα φυσικού κεφαλαίου εντός του οικιστικού ιστού.

Η αντίληψη της αειφορικής ανάπτυξης ή της βιώσιμης πόλης αναφέρεται στη στρατηγική που μπορεί να αλλάξει τις αρνητικές επιπτώσεις του αστικού περιβάλλοντος. Η αύξηση της κυκλοφορίας των οχημάτων στις πόλεις και η αύξηση της θερμοκρασίας στα αστικά κέντρα όχι μόνο καταστρέφουν το περιβάλλον αλλά έχουν κοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις. Η αποκατάσταση και η επαναφορά του φυσικού περιβάλλοντος μέσα στις πόλεις προσφέρουν σημαντικές οικολογικές λειτουργίες και υπηρεσίες στον αστικό ιστό, οι οποίες προάγουν την ποιότητα ζωής των ανθρώπων.

Ένα από τα πιο σημαντικά χαρακτηριστικά που διακρίνει το αστικό περιβάλλον από το γύρω περιαστικό-αγροτικό/δασικό είναι το διαφορετικό μικροκλίμα που επικρατεί στις πόλεις.

Το περιβάλλον μιας πόλης συγκρινόμενο με μη αστικές περιοχές,χαρακτηρίζεται από υψηλότερες θερμοκρασίες, μείωση γενικά του ανέμου και ηλιακή ακτινοβολία, που ποικίλλει ανάλογα με τον βαθμό της ρύπανσης.

Η ρύπανση του αέρα (διοξείδιο του άνθρακα, διοξείδιο του θείου, όζον, οξείδια του αζώτου, αεροζόλ, σωματίδια) στις αστικές περιοχές είναι υψηλότερη, συνήθως πέντε έως είκοσι πέντε φορές περισσότερη από τις γειτονικές μη αστικές περιοχές, λόγω των αέριων ρυπαντών, που είναι αποτέλεσμα της κυκλοφορίας οχημάτων και της βιομηχανίας.

Οι αέριοι ρυπαντές προκαλούν πολλές επιπτώσεις στο κλίμα της πόλης. Μεταξύ άλλων, η αέρια αστική ρύπανση συντελεί στη μικρότερη εισροή ηλιακής ακτινοβολίας, αλλά προξενεί μεγαλύτερη κατακράτηση θερμότητας. Ένα μεγάλο πρόβλημα του αστικού κλίματος που έχει μελετηθεί σε βάθος, είναι η επίδραση της αστικής θερμονησίδας. Σχεδόν κάθε μεγάλο αστικό κέντρο στον κόσμο είναι θερμότερο κατά έναν έως τέσσερις βαθμούς, από το γειτονικό μη αστικό -αγροτοδασικό- περιβάλλον, με αποτέλεσμα οι πόλεις να συμπεριφέρονται σαν «θερμονησίδες». Δύο είναι οι κύριες αιτίες που προκαλούν αυτό το φαινόμενο. Κατ’ αρχάς, η απορρόφηση της θερμότητας από τις οροφές και τους τοίχους των κτιρίων καθώς επίσης και από τους δρόμους, πεζόδρομους και τις άλλες καλυμμένες επιφάνειες, που έχει αποτέλεσμα την αύξηση της θερμοκρασίας των επιφανειών και του εγγύς περιβάλλοντος κατά δέκα έως και είκοσι βαθμούς περισσότερο, απ’ ό,τι η κανονική θερμοκρασία αέρα. Από την άλλη, το μεγαλύτερο ποσοστό αδιαπέραστων επιφανειών (κτίρια, δρόμοι, πεζόδρομοι, πλατείες) και η μικρότερη έκταση με βλάστηση και γυμνό έδαφος έχουν αποτέλεσμα την περιορισμένη σκίαση των κτιρίων και την απορρόφηση της ηλιακής ακτινοβολίας, αλλά και τη λιγότερη εξάτμιση από τη βλάστηση και το γυμνό έδαφος, που θα μπορούσε να δροσίσει τον δομημένο περιβάλλοντα χώρο.

Παρ’ όλο που ένας αστικός πράσινος χώρος, όπως είναι ένα πάρκο για παράδειγμα, εκτίθεται στην ηλιακή ακτινοβολία κατά τη διάρκεια της ημέρας, η εξάτμιση από την ποώδη βλάστηση και τα δέντρα μειώνει τη θερμοκρασία στην επιφάνεια του εδάφους και κατά συνέπεια μειώνεται η θερμοκρασία του αέρα στο πάρκο, σε σύγκριση με τον γύρω δομημένο χώρο. Όταν επικρατούν άνεμοι, ακόμη και μικρής έντασης, ένα πάρκο ψυχραίνεται και μπορεί να συνεισφέρει σημαντικά στη μείωση της ζέστης στην πόλη.

Έρευνες έχουν δείξει ότι ένα αστικό πάρκο, έκτασης 1 τετρ. χλμ., μπορεί να μειώσει αισθητά τη θερμοκρασία σε σύγκριση με τις γειτονικές δομημένες περιοχές, η οποία μπορεί να είναι ανιχνεύσιμη μέχρι και 4 χιλιόμετρα μακριά από αυτό.Ειδικά η δενδρώδης βλάστηση, με τη σκιά που παρέχει, μειώνει την επίδραση της αστικής θερμονησίδας.

Ακόμη και μεμονωμένα δέντρα -με κατάλληλη κόμη- που φυτεύτηκαν για να παρέχουν σκίαση στα κτίρια, μπορούν να μειώσουν το κόστος ψύξης των κτιρίων σημαντικά. Έρευνα έχει δείξει ότι μπορούν να εξοικονομηθούν μέχρι και 227 kwh από ένα δέντρο μέσω της ψύξης λόγω της εξατμισοδιαπνοής και μέχρι 60 kwh μέσω της άμεσης σκίασης ενός κτιρίου. Η εξοικονόμηση ενέργειας -που προέρχεται από τη σκίαση των δέντρων- για ψύξη των κτιρίων μπορεί να φτάσει και μέχρι το 40% της συνολικής δαπάνης.

Αυτή και μόνον η πληροφορία αλλάζει άρδην τη νοοτροπία και τακτική κλάδευσης των δέντρων μέσα στις πόλεις, η οποία θα πρέπει να περιοριστεί στο ελάχιστο και αναγκαίο, τόσο όσο να διασφαλίζονται οι πολίτες.

Και οι γραμμικές μορφές πρασίνου -που μπορεί να είναι μονοπάτια, υδάτινα γραμμικά στοιχεία, φυσικά ρέματα,  δενδροστοιχίες σε δρόμους ταχείας κυκλοφορίας πέραν της προφανούς χρησιμότητάς τους σαν βιολογικό φίλτρο, για τους ρυπαντές,  παρέχουν και σημαντικές οικολογικές λειτουργίες σε μια πόλη ενεργώντας,σαν βιότοποι πολλών και διαφορετικών ειδών φυτών και ζώων αλλά και χώρος διάβασης πολλών οργανισμών, συνεισφέροντας σημαντικά στην αύξηση της βιοποικιλότητας στις πόλεις.

Το αστικό πράσινο λοιπόν προσφέρει: οικολογικά, περιβαλλοντικά αλλά και σημαντικά οικονομικά οφέλη. -Το αστικό και περιαστικό πράσινο μετριάζει το τοπικό κλίμα, φιλτράρει τον αέρα, βελτιώνει την ποιότητα του νερού, προστατεύει το έδαφος, μειώνει τις πλημμυρικές παροχές, απορροφά και δεσμεύει τους διάφορους ρυπαντές και δημιουργεί βιότοπους για τη χλωρίδα και την πανίδα.

– Οι πράσινοι χώροι (εντός των πόλεων και γύρω από αυτές) ως μη δομημένοι μειώνουν τον κίνδυνο από την αυξημένη επιφανειακή απορροή και από πλημμύρες.

-Τα εδάφη που είναι καλυμμένα με βλάστηση συνήθως περιέχουν μεγαλύτερη ποικιλότητα μικροοργανισμών, όπως οι μυκορριζικοί μύκητες και τα αζωτο-δεσμευτικά βακτήρια, τα οποία συνεισφέρουν και ενισχύουν τη θρέψη των δέντρων και άλλων φυτών.

-Οι αστικοί πράσινοι χώροι είναι άκρως σημαντικοί για τη βελτίωση της ποιότητας του αέρα, μέσω της συγκράτησης  /απορρόφησης των αέριων ρυπαντών (όζον, διοξείδιο του άνθρακα, οξείδια του αζώτου) αλλά και μέσω της δέσμευσης / συγκράτησης των σωματιδίων-ρυπαντών, από τα φύλλα. Στην περίπτωση των πάρκων, ο αριθμός, το μέγεθος, ο τύπος της βλάστησης και η αναλογία δέντρων-θάμνων είναι πολύ σημαντικά.

-Ένα πάρκο με δέντρα και θάμνους μπορεί να συγκρατήσει ποσό σκόνης μέχρι και εβδομήντα τόνους ανά εκτάριο και αυτό, ανά έτος.

-Πράσινοι χώροι με πλάτος από πενήντα έως και εκατό μέτρα μπορούν να βελτιώσουν την ποιότητα του αέρα μέχρι και σε τριακόσια μέτρα απόσταση στις γύρω δομημένες περιοχές.

-Οι δεντροστοιχίες επίσης δημιουργούν μικρή ανακύκλωση του αέρα τοπικά, η οποία διαλύει τους ρυπαντές, μειώνοντας έτσι τον κίνδυνο δημιουργίας αστικού νέφους σε τοπικό επίπεδο. Έχει αποδειχθεί επίσης ότι ακόμη και οι μικροί πράσινοι χώροι μπορούν να μειώσουν τις υψηλές θερμοκρασίες στο αστικό περιβάλλον με πολυποίκιλους τρόπους αφού παράγουν μικρά ρεύματα αέρα. Αυτές οι μετακινήσεις του αέρα -λόγω του ανέμου ή του θερμικού κύματος (προς τα πάνω)- δημιουργούν ανακύκλωση και ανανέωση του αέρα.

-Υπάρχουν οικονομικοί δείκτες που βεβαιώνουν ότι το πράσινο και η βελτίωση του αστικού τοπίου επιδρούν στις τιμές των ακινήτων θετικά.

-Η χρήση της βλάστησης για μείωση του κόστους ενέργειας (για ψύξη των κτιρίων δηλαδή) έχει διεθνώς αναγνωριστεί ως οικονομικά αποδεκτό κίνητρο για αύξηση του πρασίνου και της φύτευσης δέντρων στις πόλεις.

Σε ό,τι αφορά το κοινωνικό όφελος, μπορεί κανείς να αμφισβητήσει τη συνεισφορά του πρασίνου στην κοινωνική υγεία των κατοίκων μιας πόλης;

Η αστική βλάστηση και ειδικά τα αστικά πάρκα όλων των κατηγοριών συνεισφέρουν τα μέγιστα στην αναψυχή, την αισθητική αλλά και τη χαλάρωση των κατοίκων.

Η βλάστηση στις πόλεις μάς φέρνει σε επαφή με τη φύση, αντιλαμβανόμαστε τις εναλλαγές των εποχών, παρατηρούμε την άνθιση των φυτών κι απολαμβάνουμε την παρουσία των πουλιών και των μικρών θηλαστικών.

Κατ’ αυτόν τον τρόπο, οι πράσινοι χώροι και τα δέντρα προσφέρουν ζεστασιά και ηρεμία στη ζωή των ανθρώπων, σε αντίθεση με την ψυχρότητα των κτιρίων, του δομημένου χώρου αλλά και υγεία. Οι θάνατοι σήμερα προκαλούνται κυρίως από μη μεταδοτικές χρόνιες ασθένειες όπως καρδιαγγειακά νοσήματα ή καρκίνο.

Τέλος, κανείς δεν αμφισβητεί την κλιματική αλλαγή και τη σχέση της με την ελαχιστοποίηση  του αστικού πρασίνου. Η προσαρμογή και η καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής είναι μία από τις μεγάλες προκλήσεις για τις πόλεις.  «Χώροι πρασίνου» και αδιαμόρφωτες επιφάνειες εδάφους (μη τσιμεντοποιημένες), τα άλση, τα πάρκα, το αστικό πράσινο, παίζουν καθοριστικό ρόλο.

Συμπερασματικά λοιπόν οι χώροι πρασίνουπαρέχουν υπηρεσίες οικοσυστήματος: μετριάζουν τη θερμοκρασία και τις επιπτώσεις των ακραίων φυσικών γεγονότων, εξασφαλίζουν την πρόνοια για τους κατοίκους, αυξάνουν την κοινωνική συνοχή και αποτελούν πηγή τροφής για την πανίδα.

Σε αυτό το πλαίσιο οι πόλεις δεν μπορούν πλέον να αντέχουν να καταστρέφεται για πάντα το δικό τους αδιαμόρφωτο έδαφος, η αξία του οποίου είναι ελάχιστα γνωστή και προστατευμένη.

Σήμερα ξεπερασμένες πρακτικές (λόγω έλλειψης γνώσεων ή αδράνειας η αδιαφορίας), που ασκούνται στα δέντρα των Δήμων και των πόλεών μας, που με παράλογο και δαπανηρό τρόπο μειώνουν τα δέντρα που φυτεύτηκαν από εμάς και στη συνέχεια τα ακρωτηριάζουνε υπερβολικά χωρίς σοβαρά επιχειρήματα, πρέπει να απορριφθούν. Πρέπει να μάθουμε να βλέπουμε τα δέντρα, τους κήπους και τους χώρους πρασίνου με την αξία που έχουν και να ανησυχούμε εάν έχουν υποστεί ζημιά ή θα εξαλειφθούν.

Αλήθεια,«χρειάζεται» μια βουτιά στην πυρωμένη άσφαλτο ή στα νερά των πλημμυρών που μετατρέπουν τις πόλεις σε νησιά, για να δούμε πως ό,τι βιώνουμε είναι ανθρώπινο κατόρθωμα και όχι μια κακιά, αιμοσταγής φύση που θέλει ή να μας κάψει ή να μας πνίξει;

Με τις «αναμορφώσεις» που γίνονται σε όλη την Ελλάδα, στο πλαίσιο προγραμμάτων για βιώσιμες πόλεις έχει συμβεί και το ενδιαφέρον φαινόμενο, τα δένδρα και γενικά το αστικό πράσινο να ‘ενταχθεί’ στον πολιτικό στίβο της αντιπαράθεσης! όπου συχνά, χρησιμοποιούνται λέξεις και κραυγές που δεν είναι μόνο λανθασμένες, αλλά συχνά και προσβλητικές και όπου χρησιμοποιούνται  ορισμένα γελοία και συχνά αβάσιμα επιχειρήματα. Υπάρχουν, στην πραγματικότητα, μερικές λέξεις που χρησιμοποιούνται συχνά από τους πολιτικούς και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, με έναν κατά κύριο λόγο ακατάλληλο και πολλές φορές παραποιημένο τρόπο. (βιωσιμότητα, ανεκτικότητα,  φιλική προς το περιβάλλον, ανάπτυξη, θέσεις εργασίαςβιοποικιλότητα κλπ). θεωρώντας πάντα τους πόρους που διατίθενται για το αστικό πράσινο κόστος και όχι επένδυση!

Είναι δυνατόν να λύσουμε προβλήματα με την ίδια νοοτροπία που τα δημιούργησε;

Μαρία Βασιλείου, Βιολόγος- Ωκεανογράφος