Την Τρίτη 20-9-2022 υπογράφηκε σύμβαση μεταξύ του ΥΠΠΟΑ, 2ης Εφορείας Νεότερων Μνημείων και Τεχνικών Έργων Δυτικής Ελλάδας Πελοποννήσου και Νοτίου Ιονίου και της εταιρείας «ΝΗΡΙΚΟΣ ΤΕΧΝΙΚΗ Α.Ε.», όπως ανακοινώθηκε, για την αποκατάσταση του τελωνείου Ναυπλίου, συνολικού προϋπολογισμού 950.484,81 €. Πρόκειται για ένα μνημείο, τοπόσημο της παλιάς πόλης του Ναυπλίου, δίπλα στην προκυμαία (Π) του λιμανιού. Το έργο προβλέπεται να παραδοθεί σε ένα χρόνο.
Το χαρακτηριστικό αυτό μνημείο με υστερονεοκλασικά χαρακτηριστικά και εμφανείς επιρροές από το ενετικό μνημειακό, τριώροφο κτίριο της Αποθήκης του Ενετικού Στόλου (Arsenale) της πλατείας Συντάγματος (Αρχαιολογικό Μουσείο) θα αποκτήσει πολιτιστική χρήση καθώς και μικρό Δημοτικό Κέντρο Ενημέρωσης των πολιτών και των επισκεπτών.
Το μνημειακό αυτό κτίριο είχε παραχωρηθεί για την αξιοποίησή του, πριν από μία εικοσαετία, στο Δήμο Ναυπλιέων, ενώ λίγα χρόνια νωρίτερα είχε ήδη παραχωρηθεί επίσης στο Δήμο και το Μπούρτζι. Δυστυχώς και τα δύο αυτά μνημεία παρέμειναν σε αδράνεια, λόγω αδυναμίας των Δημοτικών Αρχών να ανταποκριθούν στις υποχρεώσεις τους. Τελικά και τα δύο κτίρια τα ανέλαβε το ΥΠΠΟΑ προκειμένου να αποκατασταθούν και να αναδειχθούν.
Το τελωνείο διαστάσεων 25×15 μ. είναι ένα βαρύ ισόγειο κτίριο, με την κύρια πρόσοψη προς βορράν, με εμφανή συμμετρία με μία κεντρική, τριπλή, καμαρωτή στοά με ισχυρούς πεσσούς 1,40×0,70 μ., που απηχεί την Ενετική Αποθήκη του Στόλου (1713) αλλά και με εμφανή νεοκλασικά χαρακτηριστικά. Η στοά και τα θυρώματα, πόρτες και παράθυρα αλλά και η απόληξη της οροφής έχουν κατασκευασθεί από πωρολίθους. Το κτίριο φέρει ανοίγματα στις τρεις πλευρές, την κύρια βόρεια, τη δυτική με την κεντρική πόρτα που έχει μετατραπεί σε παράθυρο και δύο εκατέρωθεν συμμετρικά παράθυρα, καθώς και από τη νότια μακρά πλευρά με μία μεγάλη πόρτα και παράθυρα (εικ. 1,2,3).
Πάνω από τη δυτική πλευρά υπάρχει επιμήκης κορνίζα, όπου παλιότερα έφερε την επιγραφή: «Τελωνείο-Douane» (=τελωνείο). Για το μνημείο αυτό έχουν εκφρασθεί διάφορες υποθετικές απόψεις, ενώ ο αρχιτέκτονας του κτιρίου λανθάνει. Η άποψη ότι στο κτίριο αυτό λειτούργησε το πρώτο τελωνείο το 1832, όπως αναγράφεται σε αναρτημένη πινακίδα στην είσοδο του κτιρίου είναι εσφαλμένη.
Η Σ. Καρούζου[1] κάνει διεξοδική αναφορά για το τελωνείο με τα νεοκλασικά χαρακτηριστικά χωρίς τεκμηρίωση, όπως επισημαίνει, και μόνο για συναισθηματικούς λόγους συσχετίζει το κτίριο με τον αρχιτέκτονα Σταμάτη Κλεάνθη, συγκρίνοντας την κύρια πρόσοψη με το γνωστό έργο του, το Παλάτι της Δουκίσης Πλακεντίας (Βυζαντινό Μουσείο). Την άποψη της Σ. Καρούζου για τον Στ. Κλεάνθη επανέλαβε η καθηγήτρια Μ. Καρδαμίτση[2] στην σχετική ανακοίνωσή της το 2012 στο συμπόσιο για τη Ναυπλιακή Επανάσταση.
Από την πλευρά μας επισημάναμε ότι το κτίριο του τελωνείου είναι μεταγενέστερο. Μετά από περαιτέρω έρευνα η κ. Καρδαμίτση – Αδάμη υποστήριξε τελικά στη δημοσιευθείσα ανακοίνωσή της ότι πρέπει να αναθεωρήσουμε την άποψη ότι το τελωνείο το έκτισε ο Στ. Κλεάνθης, χωρίς όμως χρονολόγηση. Η απάντηση στο πρόβλημα για το τελωνείο προϋποθέτει τη διεξοδική μελέτη της σταδιακής εξέλιξης της πόλης μετά το σχέδιο – πρόταση για το νέο σχέδιο της πόλης επί Ι. Καποδίστρια, που συνέταξαν διαδοχικά το 1828-1830 οι Στ. Βούλγαρης και Θ. Βαλλιάνος, που προέβλεπε και την επέκταση του σχεδίου βορειότερα. Η επέκταση αυτή άρχισε να εφαρμόζεται κατά την Οθωνική περίοδο.
Όπως σαφώς προκύπτει από το πρώτο λεπτομερές βαυαρικό σχέδιο της πόλης του Ναυπλίου (εικ. 4) που εκπονήθηκε το 1833 για την βόρεια επέκταση της πόλης, ο χώρος όπου έχει κτισθεί το τελωνείο ήταν θάλασσα και γίνεται φανερό ότι το κτίριο αυτό είναι σαφώς μεταγενέστερο και έχει χτισθεί σε θαλασσόπεδο ή θαλασσοοικόπεδο, μετά από τις μεταγενέστερες προσχώσεις επέκτασης της πόλης βορειότερα. Όπως έχουν κτισθεί και όλα τα μεταγενέστερα νεοκλασικά κτίρια της οδού Μπουμπουλίνας.
Όπως σαφώς προκύπτει από την πρώτη αποτύπωση της υπάρχουσας κατάστασης στον πρώτο χάρτη – σχέδιο της πόλης το 1832, που εκπονήθηκε από τη Γαλλική Επιστημονική Αποστολή του Μοριά (Expedition Scientifique de Moree) σαφώς προκύπτει ότι το λιμάνι (Port) βρισκόταν στη βόρεια πλευρά της πόλης, όπου κατέληγε ο δρόμος από τη βόρεια πύλη της θάλασσας των ενετικών τειχών (εικ. 5).
Στη θέση αυτή, επίσης, βρισκόταν και το πρώτο τελωνείο της πόλης, το οποίο ήταν μία πασσαλόπηκτη, ξύλινη κατασκευή, που εκτεινόταν μέσα στη θάλασσα και σαφώς υποδηλώνεται στο χάρτη με τη γαλλική λέξη Douane, που σημαίνει τελωνείο. Συνεπώς το τελωνείο αυτό αποτυπώνεται και στο πρώτο βαυαρικό σχέδιο του 1833, το υπάρχον κτίριο του τελωνείου είναι σαφώς μεταγενέστερο και δεν πρόκειται για το δεύτερο, αλλά για το τρίτο εν σειρά τελωνείο της πόλης του Ναυπλίου, όπως θα γίνει φανερό στη συνέχεια.
Από τη γαλλική λέξη Dοuane (ντουάν) προέρχεται η ελληνική λέξη δογάνα (=τελωνείο) καθώς και το επαγγελματικό όνομα Δογάνης (=τελώνης). Τα παλιότερα τελωνεία βρίσκονταν στο λιμάνι κατασκευασμένα με μία ξυλοκατασκευή, που εκτεινόταν συνήθως προεξέχοντας μέσα στη θάλασσα. Και το πρώτο τελωνείο του Πειραιά ήταν μία ξύλινη παράγκα. Με την εξέλιξη – επέκταση των λιμανιών στη συνέχεια και τα τελωνεία άλλαζαν θέση κατά περίσταση.
Η επέκταση της πόλης προς βορράν έγινε κατά την οθωνική περίοδο, σύμφωνα με το καποδιστριακό σχέδιο, που κατέληγε σε μία παραθαλάσσια λεωφόρο,όπως προκύπτει από ένα δεύτερο οθωνικό σχέδιο, το πιθανότερο του 1834, που περιελάμβανε δύο προτάσεις για την κατασκευή νέου τελωνείου (εικ. 6). Η πρώτη πρόταση ήταν το τελωνείο να κατασκευασθεί στην υπάρχουσα πλατεία αμέσως δυτικά του Αγίου Νικολάου (1er Projectfurdie Douanen Anstalt), γνωστή ως πλατεία Τελωνείου και η δεύτερη πρόταση ήταν να κατασκευασθεί στη βόρεια πλευρά της πόλης, όπου βρισκόταν το πρώτο τελωνείο.
Τελικά επελέγη η πρώτη πρόταση για την κατασκευή του νέου τελωνείου στην περιοχή του Αγίου Νικολάου, όπου μεταφέρθηκε και το λιμάνι δυτικά από τη συνοικία του Γιαλού, προφανώς για λειτουργικούς λόγους.
Το πρώτο πασσαλόπηκτο τελωνείο, μετά την επέκταση της πόλης, όπως έχουμε επισημάνει βρισκόταν στο βορειότερο προσχωμένο τμήμα της οδού Α. Σιώκου, μεταξύ των οδών Όθωνος και Μπουμπουλίνας.
Το δεύτερο τελωνείο στεγάσθηκε τελικά αμέσως νοτιότερα της πλατείας Αγίου Νικολάου – Τελωνείου, σε ένα ισόγειο επίμηκες κτίριο εξωτερικά των τειχών, που υποδηλώνεται στο σχέδιο με το γράμμα D (Douane)(εικ.6).
Το νέο λιμάνι στον Άγιο Νικόλαο εικονίζεται σε μία επιζωγραφισμένη λιθογραφία (εικ. 7) του F. Kollard και ήταν έργο του ζωγράφου Th. Ender (1835 – 1837) το πιθανότερο, γιατί η εκκλησία κτίσθηκε μεταξύ 1833-1836. Εικονίζεται ο Άγιος Νικόλαος και ένα κτίριο βορειότερα προς τη θάλασσα, με πλήθος κόσμου στην αποβάθρα νοτιότερα, αλλά δεν εικονίζεται το γνωστό μεταγενέστερο τελωνείο. Σ’ αυτή τη λιθογραφία γίνεται φανερό ότι το τελωνείο αυτό δεν είχε ακόμα ανοικοδομηθεί. Το βόρειο τείχος σε πρώτη φάση κατεδαφίσθηκε το 1866-1868 και η πόλη απέκτησε διέξοδο προς τη θάλασσα[3]. Τα μπάζα από τα τείχη χρησιμοποιήθηκαν για την επέκταση της βόρειας πλευράς της πόλης και η οριστική διαμόρφωση έγινε μετά την κατεδάφιση των τειχών.
Στην παλιά φωτογραφία με τη γενική άποψη της πόλης (εικ. 8) στην οποία εικονίζεται και η χαρακτηριστική τριώροφη οικία Καράπαυλου με τη χαρακτηριστική υστερονεοκλασική εξελιγμένη διαμόρφωση, που ανοικοδομήθηκε το πιθανότερο μέσα στη δεκαετία του 1880, το κτίριο του τελωνείου δεν εικονίζεται.
Επισημαίνουμε ότι η διακοσμητικοί γωνιακοί, εξελιγμένοι πλίνθοι της οικίας Καράπαυλου προσομοιάζουν με εκείνες του σιδηροδρομικού σταθμού (1890-1893).Το κτίριο του τελωνείου με τα υστερονεοκλασικά χαρακτηριστικά, τις χαρακτηριστικές σιδεριές της πρόσοψής της στοάς (εικ. 9) και των θυρωμάτων που κτίσθηκε σε θαλασσόπεδο – θαλασσοοικόπεδο στο βορειοδυτικότερο άκρο της συνοικίας του Γιαλού, που διαμορφώθηκε με προσχώσεις, προφανώς είναι μεταγενέστερο και κατασκευάσθηκε χωρίς περιθώρια αμφιβολιών στη δεκαετία του 1890, για να εξυπηρετήσει τις λειτουργικές ανάγκες του υπό διαμόρφωση νέου λιμανιού της πόλης.
Είναι αξιοσημείωτο ότι οι μεγάλες πόρτες του τελωνείου, βόρεια-νότια, έχουν ομοιότητες με τις πόρτες των δημοτικών σφαγείων που κτίσθηκαν στην δεκαετία του 1880. Άλλωστε το 1896 άρχισαν οι εργασίες για την εκβάθυνση και κατασκευή της σημερινής προκυμαίας – γνωστής ως Π.
Λαμβανομένου σοβαρά υπόψη ότι η πρώτη απεικόνιση του τρίτου εν σειρά τελωνείου της πόλης εικονίζεται στη γενική απεικόνιση της πόλης των αρχών του 20ου αι.(εικ. 10). Στην εικόνααυτή το Τελωνείο περιμετρικά της οροφής φέρει στηθαίο, το οποίο στην συνέχεια κατεδαφίστηκε.
Το μνημειακό τελωνείο τοπόσημο της πόλης, που ενσωματώνει χαρακτηριστικά της ενετοκρατίας και του νεοκλασικισμού, αποκτά πολιτιστική χρήση αντάξια της ιστορίας της πόλης. Επειδή το όνομα του αρχιτέκτονα, ενός δημόσιου κτιρίου, παραμένει ακόμα άγνωστο, πρέπει να γίνει έρευνα στα ιστορικά αρχεία για τα τελωνεία και τα λιμάνια.
Ευχαριστώ το μηχανικό Δ. Δερζέκο καθώς και τον κ. Α. Τσάγκο.
* Χρήστος Πιτερός, επίτιμος προϊστάμενος αρχαιολογικών χώρων, μνημείων και αρχαιογνωστικής έρευνας
[1] Σ. Καρούζου, Το Ναύπλιο Αθήνα 1979, 76, εικ. 103, 104
[2] Μ. Καρδαμίτση – Αδάμη, Ναύπλιο: Από την τειχισμένη μεσαιωνική πόλη στην ανοικτή πόλη του 19ου αιώνα (1828 – 1876), Ναυπλιακά ΑνάλεκταVIII, Ναύπλιο 2013, 326 – 348
[3] Θ. Δημόπουλος, Ιστορία του Ναυπλίου, τ. Β. Ναύπλιο 2010, 234
