Ο Νίκος Καρούζος (17 Ιουλίου 1926 – 28 Σεπτεμβρίου 1990) είναι αναμφισβήτητα ο κορυφαίος λογοτέχνης που γέννησε η Αργολίδα, για πολλούς ο μεγαλύτερος νεοέλληνας ποιητής.
Το κείμενο που ακολουθεί είναι συρραφή αποσπασμάτων τριών συνεντεύξεων που έδωσε ο Καρούζος στον Ανδ. Μπελεζίνη (περιοδ. “Διαβάζω”, 1981), τους Θ. Σταθόπουλο και Γ.Ι. Μπαμπασάκη (περιοδ. “Το Δέντρο”, 1986) και τον Β. Καββαθά (περιοδ. “Ταχυδρόμος”, 1989).
Ο ποιητής μιλά για τα παιδικά του χρόνια στη γενέτειρα και εξηγεί γιατί το Ανάπλι (σύμφωνα με τον τίτλο του ποιήματός του) είναι θανάσιμο… Επιμέλεια: Γ. Νικολόπουλος
Το σκισμένο μυθιστόρημα
– Στάθηκα σ’ έναν απλό στίχο σας: “χρονάκια της αυλής, του μαγκαλιού και της μητέρας”. Η νοσταλγία για τα χρόνια αυτά είναι διάχυτη στην ποίησή σας, κι όταν ακόμη δεν δηλώνεται ρητά. Θα θέλατε να μας μιλήσετε για τα παιδικά σας χρόνια στ’ Ανάπλι;
«Εγώ πέρασα όμορφα παιδικά χρόνια. Διαβάζοντας. Ο πατέρας μου ήτανε δάσκαλος, καθώς κι ο παππούς μου απ’ τη μεριά της μητέρας μου, ιερέας και δάσκαλος (είχε γίνει κι αρχιμανδρίτης, ως χήρος που ήτανε, κατείχε άλλωστε για πολλά χρόνια κι ως τον θάνατο του τη θέση του πρωτοσύγκελου στην επισκοπή).
Αυτοί οι δύο άνθρωποι με μάθαιναν απ’ τα τέσσερα κιόλας χρόνια μου γράμματα. Όταν πήγα στα έξι μου χρόνια στο δημοτικό, ήξερα ήδη και τα μαθήματα της τρίτης τάξης. Τέλος πάντων αρκεί, για να μην πολυλογήσουμε, να σημειώσω πως το γυμνάσιο το τέλειωσα με βαθμό δεκαεννέα και κάποια όγδοα (δεν τα θυμάμαι τώρα πόσα…).
Ο παππούς μου είχε μια σχετικά αξιόλογη βιβλιοθήκη με περίπου πεντακόσιους τόμους, κυρίως θεολογική και αρχαίους έλληνες συγγραφείς. Αυτή τη βιβλιοθήκη την είχα διαβάσει ολάκερη περατώνοντας τις γυμνασιακές μου σπουδές. Από τότε που μπήκα στο γυμνάσιο διάβαζα με τη βοήθεια του παππού μου Ιωάννη Χρυσόστομο, Μεγάλο Βασίλειο κι άλλους Πατέρες (τα Άπαντά τους) και επιπλέον Πλάτωνα και Αριστοτέλη περισσότερο απ’ τους αρχαίους.
Στην έκτη τάξη στο γυμνάσιο γνώριζα με οικιακά μου διαβάσματα τους πιο πολλούς απ’ τους διάλογους του Πλάτωνα και τα σημαντικότερα βιβλία του Αριστοτέλη. Αυτή τη βιβλιοθήκη του παππού μου -παλαιές θαυμάσιες εκδόσεις- την πούλησα στη δεκαετία του 50, όταν πέθανε ο πατέρας μου και βρέθηκα σε μεγάλα οικονομικά προβλήματα. Ουδέποτε, άλλωστε, ενδιαφέρθηκα να σχηματίσω βιβλιοθήκη. Ξεμάκρυνα όμως.
Εν πάση περιπτώσει, αυτά υπήρξαν τα πρώτα μου διαβάσματα. Λόγου χάρη, τα Ομηρικά Έπη και τους τραγικούς εμελέτησα συνολικά στο πρωτότυπο σαν φοιτητής και “τρόφιμος” της Eθνικής Βιβλιοθήκης, με ένα “τείχος” εμπροστά μου λεξικά, μεροκαματιάρης αναγνώστης θα ‘λεγα. Γυρίζω πίσω.
Δεκατεσσάρων ετών, θυμάμαι, είχα αρχίσει να γράφω ένα μυθιστόρημα, που αργότερα το παράτησα, γιατί διαπίστωσα ότι το έγραφα σε δεκαπεντασύλλαβους. Είχα γράψει πάρα πολλές σελίδες και κάποια στιγμή συνειδητοποίησα πως δεν ήταν πεζός λόγος. Αν δεν κάνω λάθος πρέπει να ήταν το ’40 με ’41. Θυμάμαι και τον τίτλο: Η γερμανική σκιά. Τώρα που το σκέφτομαι μου φαίνεται ωραίος τίτλος για τότε. Είχε, βέβαια, σχέση με τον πόλεμο και τη γερμανική επίθεση. Θα είχα γράψει πάνω από εκατό σελίδες, με υπόθεση, πλοκή… όταν, όπως σας είπα, κατάλαβα ότι ολόκληρο ήταν μια σειρά δεκαπεντασυλλάβων. Ε, και το ‘σκισα!”.
– Να πούμε δυο λόγια για τ’ Ανάπλι; Το λέτε θανάσιμο, γιατί;
“Γιατί εμείς, οι άνθρωποι της Αντίστασης, πήγαμε Ακροναυπλίες, κινδυνέψαμε να χάσουμε τη ζωή μας. Δεν είναι θανάσιμο; Πολλοί φίλοι και συμμαθητές τουφεκίστηκαν από τους Γερμανούς και τους φασίστες και μετά με την τρομοκρατία της Δεξιάς, που σκότωναν τους αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης, αυτό όλο δεν είναι θανάσιμο Ανάπλι; Τι είναι;
– Έχετε φτάσει ποτέ πολύ κοντά στον θάνατο;
“Ναι, το 1946 ήτανε να με καθαρίσουνε οι «Χίτες», αλλά ευτυχώς την τελευταία στιγμή ένας δεξιός φίλος του πατέρα μου τον ειδοποίησε επειγόντως και έφυγα και έτσι ζω από το ’46. Γιατί όπως μου είπαν κατόπιν οι γονείς μου, γύρω στις δώδεκα τη νύχτα της ημέρας εκείνης που ήτανε να με καθαρίσουν, πήγανε στο σπίτι μου, χτύπησαν την πόρτα, με αναζήτησαν, έψαξαν όλο το σπίτι, δεν με βρήκαν και έτσι γλίτωσα. Θα ήμουν σκοτωμένος από το 1946. Δεν είναι θανάσιμο τ’ Ανάπλι; Τώρα που το θυμάμαι ξέρετε, ανατριχιάζω. Δηλαδή θα είχα δολοφονηθεί στα είκοσί μου χρόνια.
Ούτε ποίηση ούτε τίποτα (γελάει). Ιούνιος του 1946, ήτανε καλοκαίρι. Ούτε ποίηση ούτε τίποτα.
Είδες, όμως, η μοίρα ήθελε αλλιώς”.
Οι περίπατοι στο νεκροταφείο
– Επιστρέφεις συχνά στην παιδική σου ηλικία;
Α, βέβαια… Έχω μεγάλες νοσταλγίες, ιδιαίτερα τη Μεγάλη Εβδομάδα. Γιατί τη Μεγάλη Εβδομάδα τη ζούσα ως μεγάλο μύθο. Κατάγομαι κι από οικογένεια θρησκευτική. Ο παππούς μου ήταν αρχιμανδρίτης στο Ναύπλιο, κι εκεί έχουν τη ρίζα τους και τα θρησκευτικά μου βιώματα, η επαφή μου με τη θρησκεία.
Η Μεγάλη Εβδομάδα ήταν για μένα τεράστια υπόθεση. Ιδιαίτερα από τη Μεγάλη Πέμπτη κι έπειτα ήταν εορταστική η κατάσταση, παρά το γεγονός της τραγωδίας του Ιησού. Είναι, όμως, η παιδική φαντασία που μεγεθύνει αυτές τις καταστάσεις και τις κάνει να λάμπουν. Θυμάμαι ότι πήγαινα χαρούμενος τη Μεγάλη Πέμπτη στην εκκλησία κι όχι λυπημένος. Δηλαδή ήταν μια μεγέθυνση παιδικής ευτυχίας.
Ναι, επιστρέφω συχνά στην παιδική μου ηλικία… Θυμάμαι τώρα ένα γεγονός που ήταν τότε σημαντική εμπειρία για μένα. Με τον παππού μου πηγαίναμε αρκετά συχνά στο νεκροταφείο, στο Ναύπλιο. Ο νεκροθάφτης, η νεκροθάφτισσα και τα παιδιά τους έμεναν μέσα στο νεκροταφείο σε κάποιον οικίσκο. Πηγαίναμε εκεί, λοιπόν, και η γυναίκα του νεκροθάφτη μάς έφτιαχνε καφέ.
Εγώ θα πρέπει να ήμουν τότε το πολύ οχτώ ετών. Καθόμαστε στο πλακόστρωτο της εκκλησίας του νεκροταφείου και πίναμε καφέ ρεμβάζοντας τους τάφους. Βέβαια, εγώ δίπλα στον παππού μου δεν αισθανόμουνα κανένα δέος, γιατί καθώς ήταν και ιερωμένος μού παρείχε μια ασφάλεια σε σχέση με αυτό που έβλεπα.
– Πηγαίνατε στο νεκροταφείο για βόλτα;
“Ναι, έτσι, για περίπατο. Και επειδή ήταν κι έξω από την πόλη το νεκροταφείο, ήταν ένας ευχάριστος περίπατος. Ήταν κι ο παππούς μου μυστήριος άνθρωπος, μονήρης, με μεγάλη μόρφωση και του άρεσε να πηγαίνουμε στο νεκροταφείο για καφέ. Λοιπόν, καθόμαστε εκεί μέχρι που νύχτωνε. Και μετά φεύγαμε. Λέγαμε καληνύχτα και φεύγαμε.
Κι όταν βγαίναμε κρατιόμουνα από το χέρι του παππού μου, γιατί η μάντρα του νεκροταφείου είχε ορθογώνιες τρύπες και μέσα από τις τρύπες έβλεπα τα αναμμένα καντήλια στους τάφους, κι αυτό μου προκαλούσε ένα μεγάλο δέος και κρατούσα τον παππού μου σφιχτά και του έλεγα: “Εμείς όμως ζούμε ακόμα, ε, παππού;”. Και τώρα που είπα και για τη μάντρα του νεκροταφείου, θέλω να προσθέσω πως εκεί, όταν επισκέπτομαι καμιά φορά την πατρίδα μου, καταλαβαίνω πως έχω ψηλώσει. Γιατί οι τρύπες μού φαίνονται πολύ χαμηλές. Κι εκεί συνειδητοποιώ ξαφνικά πως έχω ψηλώσει.
«Θανάσιμο Ανάπλι»
Φίλε ρωτώ αν έχεις άλλοτε δει τ’ Ανάπλι.
Όλη νύχτα μπορείς ν’ ανεβαίνεις
Τις σκάλες των ενετών
Με αναπλιώτισσες απέλπιδες εκεί ψηλά
Στα ζωγραφικά μπαλκόνια των ψαράδων
Να βλέπεις του φεγγαριού
Το μονοπάτι της αγάπης από σμάλτο
Στην ακούσια θάλασσα νυχτερινή.
Αλλά πρέπει να μείνεις εδώ κάτω ξένος
Μακρινός
Ξένος και λέω να δυναμώσεις το ραδιόφωνο που κρατάς
Κι αν όχι
Να φύγουμε
Πάλι στην εμπορική φωταψία των δρόμων.
Υπάρχει κι άλλο φεγγάρι
Μπηγμένο σε μια στέγη και τη λιώνει.
Μείνε ξένος –
Αν πιέσω το κουμπί της μνήμης μου
Ο τρόμος θα με ανατινάξει.
Εδώ είναι η αποθήκη του ξένου στόλου
Οι ενετοί μας κοιτάζουν απ’ τον αναπλιώτικο ουρανό
Με θυμούνται φυλακισμένο στην αποθήκη
Σήμερα μουσείο
Τα χρόνια για την ελευθερία πρόχειρη φυλακή
Με θυμούνται.
Άνθος του κινδύνου αριστερά στο στήθος
Κι ο θάνατος
Μοίρα των παλικαριών φίλων μου που χάθηκαν.
Γιάννη Άγγελε Μιχάλη ψηλά πολύ ψηλά…
«Ακούσατε αγαπημένα σας
Τραγούδια» λέει το ραδιόφωνο στο χέρι του ξένου
Και σεις
Γιάννη Άγγελε Μιχάλη τόσο ψηλά πολύ ψηλά.
Ν. ΚΑΡΟΥΖΟΣ «Θανάσιμο Ανάπλι» στο «Τα ποιήματα», εκδ Ίκαρος, Αθήνα 1993
