Ίδρυμα Β. Παπαντωνίου: Ενδυματολογική ματιά στο μικρασιατικό πολιτισμό (του Γιώργου Κόνδη)

Οι δυο εκθέσεις που πραγματοποιήθηκαν και συνεχίζουν για το κοινό αυτό το καλοκαίρι στο Ναύπλιο, στις αίθουσες του Ιδρύματος Β. Παπαντωνίου (η δεύτερη μόλις ξεκίνησε), έχουν μια κοινή λογική: να αναδείξουν ιδιαίτερες πλευρές ενός ελληνικού κόσμου που οργανώθηκε, μεγάλωσε και δημιούργησε, αντλώντας στοιχεία από διάφορα πολιτισμικά περιβάλλοντα και συνθέτοντας με το δικό του, ένα ιδιαίτερο δυναμικά καινούργιο, το μικρασιατικό!

Συνηθισμένοι στις κλασικές ιστορικές και οικονομικές αναλύσεις, μας ξενίζουν οι προσεγγίσεις που αφορούν σε κώδικες άλλους εκτός από εκείνους των γεγονότων και των αριθμών. Οι δυο εκθέσεις λοιπόν είχαν ακριβώς αυτή την ιδιαίτερη ματιά στην ανάδυση, την ανάπτυξη και την καταστροφή του μικρασιατικού ελληνισμού: τους ενδυματολογικούς του κώδικες! Μια ιδιαίτερη πολιτισμική γλώσσα που διηγείται τους τρόπους που βίωσε ο μικρασιατικός ελληνισμός τη θέση του σε ένα πολυπολιτισμικό περιβάλλον, παγκοσμιοποιημένο θα λέγαμε σήμερα. Απέναντι σε μια Ελλάδα μανταλωμένη στις παραδοσιακέςμορφές κοινωνικότητας, ο μικρασιατικός ελληνισμός είχε αφήσει ανοιχτές πόρτες και παράθυρα στον κόσμο αφομοιώνοντας κάθε θετική επίδραση του περιβάλλοντος και εκπέμποντας τις δικές της ιδιαίτερες επιδράσεις σε αυτό. Μάλλον στη σχέση αυτή θα πρέπει να αναζητήσουμε την εξήγηση ενός μοναδικού παγκοσμίως φαινομένου: μια εθνική καταστροφή να επιφέρει μια εθνική αναγέννηση. Με άλλο λόγια η είσοδος των μικρασιατών προσφύγων ήταν εκείνη που έδωσε την ευκαιρία στην ελλαδική κοινωνία να ανοίξει κι εκείνη τις πόρτες και τα παράθυρά της στον κόσμο.

Από την άποψη αυτή, οι «ενδυματολογικοί κώδικες», δηλαδή οι προτιμήσεις, ο τρόπος ένδυσης και η ίδια η ενδυμασία, αποτελούν έναν σημαντικό δείκτη της οργάνωσης των κοινωνικών στρωμάτων, των συνηθειών και των στάσεων ζωής, κυρίως της οικονομίας και της αντίστοιχης ιδεολογικής επίδρασης στην οργάνωση των κοινωνικών σχέσεων και την έκφρασή τους στο δημόσιο χώρο. Πρόκειται για ένα σημαντικό θέμα που τα τελευταία χρόνια αρχίζει να απασχολεί την κοινωνική έρευνα περισσότερο συστηματικά. Το «Ίδρυμα Βασ. Παπαντωνίου» έχει ήδη στην πλούσια εκδοτική του παρουσία, μελέτες που προσεγγίζουν τη θεματολογία αυτή ιδιαίτερα στις παραδοσιακές-αγροτικές κοινωνίες, παρότι τα τελευταία χρόνια γίνεται μεθοδικά μια προσπάθεια προσέγγισης με τις νέες τάσεις καθώς ο αστικός πολιτισμός είναι πλέον κυρίαρχος. Η έκδοση του καταλόγου «Ενδύεσθαι» (Π.Λ.Ι., 2010), περιλαμβάνει ένα σημαντικό υλικό για όσες/όσους ενδιαφέρονται για τα θέματα αυτά και αναλύσεις με οπτική περισσότερο ανθρωπολογική όπως  το κείμενο της LindaWelters«Ένδυμα και κοινότητα» στο οποίο σημειώνεται, μεταξύ άλλων, πως το «ένδυμα είναι ο δείκτης που συνδέει την ταυτότητα με συγκεκριμένο τόπο και τους ανθρώπους που κατάγονται από αυτόν».

Στο πρώτο λοιπόν μέρος της έκθεσης το ένδυμα «διηγήθηκε» την περίοδο του σμυρναίικου κοσμοπολιτισμού, την οργάνωση μιας πλούσιας οικονομικά και πολιτισμικά κοινωνίας που εξέφραζε το επίπεδο αυτό στο δημόσιο χώρο. Ίσως δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι την εποχή της μεγάλης σφαγής στη Σμύρνη,  λειτουργούσαν, για παράδειγμα, 11 τράπεζες και περισσότερες από 60 ασφαλιστικές εταιρείες, ενώ από τις 360.000 των κατοίκων της, οι 165.000 ήταν Έλληνες. Μόνο στην «Άπιστη Σμύρνη» στην Γκιαούρ-Ιζμίρ όπως την αποκαλούσαν οι Τούρκοι, λειτουργούσαν 10 τυπογραφεία με μια θαυμαστή παραγωγή βιβλίων, εφημερίδων και περιοδικών. Η φημισμένη Ιωνική Λέσχηέπαψε να λειτουργεί το 1922, όπως και το «Φιλολογικό Μουσείο» ο Σύλλογος «Όμηρος» και ο «Σύλλογος προς διάδοση των ελληνικών γραμμάτων». Όλα με μια θαυμαστή ακτινοβολία στα γράμματα και τις Τέχνες έλκοντας έτσι και τους ευρωπαίους ή άλλους ξένους κατοίκους της πόλης, ενισχύοντας τον κοσμοπολίτικο χαρακτήρα της. Το Θέατρό της, τα Σχολεία της, τα Νοσοκομεία της και τα στέκια της στα οποία γίνεται μια απίθανη καλλιτεχνική ζύμωση ιδιαίτερα στη μουσική, διαμορφώνουν την εικόνα ενός αστικού χώρου σημαντικού όχι μόνο για την Οθωμανική Αυτοκρατορία αλλά και για ολόκληρη τη Μεσόγειο. Το λιμάνι της εξάλλου είναι το μεγαλύτερο της ευρύτερης περιοχής. Ταυτόχρονα, η ενδοχώρα, οι αγροτικές περιοχές έχουν το δικό τους μερίδιο στην πλούσια πολιτισμική ζύμωση και αυτό μας το θυμίζει το δεύτερο μέρος της έκθεσης, με ένα πλούσιο εκθεσιακό υλικό. Πρέπει να σημειώσω εδώ πως ο εκθεσιακός χώρος διπλασιάζεται με τη συμμετοχή του… τοίχου! Το φωτογραφικό υλικό που βλέπει ο επισκέπτης δεν είναι απλά ενδεικτικό, είναι εξόχως κατατοπιστικό της κοινωνικής οργάνωσης σε όλες της τις αποτυπώσεις, αστική και αγροτική και την αρμονική διασύνδεσή τους σε ένα κοινό κοινωνικό πεδίο. Αυτή την οργάνωση και αυτό το πολιτισμικό επίπεδο κατέστρεψαν οι τουρκικές ορδές το 1922. Δε χάθηκε απλά ένα γεωγραφικό κομμάτι του Ελληνισμού. Χάθηκε ένας ολόκληρος πολιτισμός που τροφοδοτούσε όλες τις εθνοτικές ομάδες με το μάνα της πολιτισμικής δημιουργίας και το ένδυμα ήταν ένα από τα στοιχεία του. Παρότι η Αθήνα είχε ήδη από τα μέσα του 19^ου αιώνα αρχίσει να «προσαρμόζεται» στα ευρωπαϊκά πρότυπα μόδας, η μικρασιατική καταστροφή αποτέλεσε ένα συγκλονιστικό οξύμωρο της Ιστορίας: μια εθνική καταστροφή να αποτελέσει το έναυσμα μιας εθνικής αναγέννησης.