Η νεοκλασική οικία Δημητρίου Τσώκρη στο Άργος (του Χρήστου Πιτερού)

του Χρήστου Πιτερού, αρχαιολόγου*

 

Ο Δημήτριος Τσώκρης (1796-1875) υπήρξε κορυφαία στρατιωτική φυσιογνωμία του Άργους, καπετάνιος, στρατηγός κατά την Ελληνική Επανάσταση του 1821 και βουλευτής με συνεχή ενεργό δράση κατά τον 19ο αι.[1] Η μοναδική νεοκλασική μνημειακή οικία Δ. Τσώκρη (Εικόνες 1, 2), η παλαιότερη της πόλης, είναι κτισμένη στα δυτικά του Άργους (Ο.Τ. 87), στο Λιέπουρ μαχαλά, μέσα σε κήπο που δεν σώζεται, στη διασταύρωση των οδών Καραντζά αρ. 6 και Ηρακλέους, που αποτελούσε την κύρια οδό επικοινωνίας Κορίνθου, Άργους, Τριπολιτσάς κατά την Τουρκοκρατία.[2] Ο Λιέπουρ μαχαλέ(ας) ήταν η μεγαλύτερη συνοικία του Άργους, γνωστή και ως Αρβανιτιά. Μέχρι πρόσφατα ήταν γνωστός ως μαχαλάς «των λαγωών» από την αλβανική λέξη λιέπουρ, που σημαίνει το λαγό, διότι κατά μίαν υποθετική άποψη στον μαχαλά αυτό κατέβαιναν τη νύχτα οι λαγοί από τον γειτονικό λόφο του Προφήτη Ηλία.[3] Ωστόσο ο συνοικισμός Λιέπουρ μαχαλάς έλαβε το όνομα το πιθανότερο από τον αρχηγό Λιέπουρ της ισχυρότερης φάρας των Αλβανών, που κατοικούσαν στην περιοχή[4] αυτή από το 1770.

Εικόνα 1. Γενική άποψη οικίας Δ. Τσώκρη (1930) από νότια. Εικόνα 2. Γενική άποψη οικίας Δ. Τσώκρη, υπάρχουσα κατάσταση από νοτιοανατολικά. Εικόνα 3. Κατόψεις ισογείου 1 και ορόφου 2, κατά Π. Ξηνταρόπουλο.

 

Ο άμεσος περιβάλλων χώρος της οικίας Δ. Τσώκρη με το σωζόμενο χαρακτηριστικό μανδρότοιχο και την χαρακτηριστική υστερονεοκλασική μνημειακή αυλόπορτα στη νότια κύρια πρόσοψη έχει οικοπεδοποιηθεί και ανοικοδομηθεί με διώροφες κατοικίες από σκυρόδεμα, που περικλείουν ασφυκτικά την νεοκλασική οικία (Χάρτης 1). Ιδιαίτερα η νοτιοδυτική μεγάλη διώροφη οικία (Εικόνα 2) κτισμένη σε απόσταση μόλις 2,27 μ. (Χάρτης 1) έχει βάναυσα κακοποιήσει το λαμπρό νεοκλασικό κτίριο και αποκρύπτει πλήρως την όψη της δυτικής κύριας πτέρυγας της οικίας.

 

Χάρτης 1. Αποτύπωση οικίας Δ. Τσώκρη και περιβάλλοντος χώρου, κατά Ευαγ. Κωστάκη, 2013.

 

Η οικία Δ. Τσώκρη έχει ιδιαίτερα συμμετρικό σχέδιο με δύο εκατέρωθεν, ανατολικά – δυτικά, διώροφες ορθογώνιες πτέρυγες, διαστ. 13,50 Χ 5,50 μ., που απέχουν μεταξύ τους 5,96 μ. και ενώνονται στο κεντρικό τμήμα με εγκάρσια πτέρυγα, πλάτους 5,50 μ. (Χάρτης 1, Εικόνα 3). Στη βόρεια πλευρά του ενδιάμεσου κεντρικού τμήματος της οικίας υπάρχει ορθογώνια, χωριστή, μικρή προσθήκη, διαστ. 5,19 Χ 5,09 μ., που προεξέχει, κατά 2,20 μ. των δύο εκατέρωθεν πτερύγων[5] (Εικόνες 3, 6).

 

Εικόνα 6. Βόρεια πλευρά οικίας Δ. Τσώκρη, κατά Π. Ξηνταρόπουλο, από βόρεια.

 

Οι διαστάσεις της οικίας είναι 18 Χ 13,50 μ. (Χάρτης 1). Έχει ισόγεια κάλυψη 213,83 τ.μ. και επί του ορόφου 217,582 μ. Η εναπομείνασα έκταση του οικοπέδου είναι 530 τ.μ., ενώ τα δυτικά όριά του ταυτίζονται με τη δυτική πλευρά της οικίας. Η οικία φέρει συμμετρικά θυρώματα ανά όροφο και ανά δύο συμμετρικά ζεύγη παραθύρων στην πρόσοψη των δύο πτερύγων. Στον ισόγειο κεντρικό χώρο της υποδοχής, εκτός από την κύρια είσοδο, φέρει εκατέρωθεν δύο μεγάλα παράθυρα, ενώ στον όροφο με τον εξώστη φέρει αντίστοιχα τρεις συμμετρικές πόρτες. (Εικόνες 3, 4). Στην κύρια νότια πρόσβαση, από την οδό Καραντζά, υπάρχει υστερονεοκλασική μνημειακή αυλόπορτα, που φέρει εντοιχισμένη μαρμάρινη επιγραφή: «Ενταύθα έζησεν και απέθανεν/ο Στρατηγός της Επαναστάσεως/Δημήτριος Τσώκρης/1798-1875 (Εικόνα 2). Μετά την είσοδο υπάρχει διαμορφωμένος υστερονεοκλασικός διάδρομος, πλάτους 5,70 μ. και μήκους 12,70 μ., που διατηρείται μόνο στην ανατολική πλευρά κατασκευασμένος με χαμηλό τοίχο και πήλινους υστερονεοκλασικούς ενσφράγιστους κιονίσκους της αθηναϊκής κεραμοποιίας Αργ. Νάστου[6] (Χάρτης 1, Εικόνα 5).

 

Εικόνα 5. Ανατολική πλευρά διαδρόμου πρόσβασης με κιονίσκους, λεπτομέρεια, από νότια.

 

Ο διάδρομος σε απόσταση τεσσάρων μέτρων από την οικία καταλήγει σε αποσπασματικό σωζόμενο υστερονεοκλασικό ημικυκλικό αύλειο χώρο (Χάρτης 1). Η οικία έχει επίσης δευτερεύουσα πρόσβαση προς την ανατολική πλευρά, πλάτους 2,46 μ., στην οδό Ηρακλέους, όπου σώζονται βορειότερα ερειπωμένα παλαιά, πλίνθινα υποστατικά. Σύμφωνα με την εντοιχισμένη, μαρμάρινη επιγραφή στον εξώστη η οικία κτίσθηκε το 1827: «Εκτίσθη ο οι/κος ούτος του/Δημητρίου Τσό/κρη εν έτει 1827». Ωστόσο η οικία του Δ. Τσώκρη, σύμφωνα με αρχειακές πηγές, ολοκληρώθηκε το πιθανότερο το 1828–1829 και κτίσθηκε από τον αρχιτέκτονα Θ. Βαλλιάνο.[7] Όπως προκύπτει από το καποδιστριακό σχέδιο του 1831 του Άργους, η αρχική, διώροφη οικία είχε συμμετρικό σχήμα Π, χωρίς τον εξώστη (Χάρτης 2).

 

Χάρτης 2. Κάτοψη οικίας Δ. Τσώκρη, καποδιστριακό σχέδιο Άργους 1831.

 

Είναι κτισμένη με πελεκητές πέτρες από λευκό ασβεστόλιθο, κατά το ισόδομο σύστημα, με μαρμάρινα υπέρθυρα και με πωρόλιθο στα θυρώματα και τα ανακουφιστικά ημικυκλικά τόξα των παραθύρων (Εικόνα 4). Στο κατώτερο τμήμα των τοίχων έχουν χρησιμοποιηθεί επίσης και μεγάλοι λιθόπλινθοι σε β’ χρήση. Από τον τρόπο της κατασκευής το κτίριο γίνεται φανερό ότι απηχεί τη λαϊκή παραδοσιακή αρχιτεκτονική της Πελοποννήσου των αρχών του 19ου αι. Ανάλογο τρόπο κατασκευής και περισσότερο επιμελημένο έχουν επίσης, η μεγάλη τρουλλαία βασιλική του Τιμίου Προδρόμου στο Άργος,[8] που κτίσθηκε την ίδια εποχή, 1822-1829, αλλά και τα χαρακτηριστικά μνημεία της ίδιας εποχής του Ναυπλίου, όπως το τζαμί «Βουλευτικό» με το μεντρεσέ, η Φραγκοκλησιά,[9] η οικία Αρμανσμπερκ[10] κ.λ.π.

 

Εικόνα 4. Νότια όψη οικίας Δ. Τσώκρη, από νότια.

 

Εικόνα 4α. Οικία Τσώκρη, Λεπτομέρεια αετώματος.

 

Χαρακτηριστική ιδιαιτερότητα της νεοκλασικής οικίας αποτελεί η πέτρινη εμφανής τοιχοποιία, των δύο εκατέρωθεν πτερύγων (Εικόνα 4), σε συνδυασμό με τα συμμετρικά πορφυρού χρώματος αετώματα με τις εξέχουσες κορνίζες, τους,  γεισίποδες, τα ανθεμωτά ακρωτήρια, τα ακροκέραμα και την περιμετρική υστερονεοκλασική διαμόρφωση της οροφής με τους γεισίποδες και τον διακοσμητικό τρέχοντα υστερονεοκλασικό μαίανδρο, που έρχονται σε πλήρη αντίθεση με τους γυμνούς πέτρινους παραδοσιακούς τοίχους της οικίας.

Συγκρίνοντας το αρχικό καποδιστριακό σχέδιο σε σχήμα Π της οικίας (Χάρτης 2) με το υπάρχον σχέδιο της οικίας (Εικόνα 3) με τον εξώστη με τους δύο πεσσούς (Εικόνα 4), γίνεται φανερό ότι στο κτίριο έχουν γίνει μεταγενέστερες υστερονεοκλασικές επεμβάσεις και τροποποιήσεις, που αναφέραμε. Πρέπει επίσης να επισημάνουμε ότι, τα πρώτα καποδιστριακά νεοκλασικά κτίρια που κτίσθηκαν στο Άργος και το Ναύπλιο, ήταν λιτά και δεν έφεραν αετώματα. Ενδεικτικά αναφέρουμε το σημαντικό νεοκλασικό κτίριο του 1830 στο Άργος, το Καλλέργειο[11] (Αρχαιολογικό Μουσείο), το καποδιστριακό σχολείο, το Ανέκκλητο Κριτήριο (Δικαστήριο), νεοκλασικό Δημαρχείο του Άργους, με μεταγενέστερες τροποποιήσεις μαζί με τα δύο χαρακτηριστικά συμμετρικά εκατέρωθεν διώροφα νεοκλασικά κτίρια[12] αλλά και το τριώροφο μεγάλο Κυβερνείο του 1829, στο Ναύπλιο,[13] δεν έφεραν αετώματα. Η άποψη της Σ. Καρούζου ότι το Κυβερνείο ή Παλάτιον του Ι. Καποδίστρια αρχικά έφερε αέτωμα «που θα αχρηστεύθηκε αργότερα», είναι εσφαλμένη, επειδή στο μεγάλο μνημειακό γνωστό πίνακα του P. Von Hess με θέμα την υποδοχή του Όθωνα στο Ναύπλιο, που ολοκληρώθηκε μετά από δύο χρόνια στο Μόναχο 1835, το Κυβερνείο του Καποδίστρια εικονίζεται με αέτωμα.[14] Ο αρχιτέκτονας W. Schaefer παραπλανημένος το πιθανότερο από τον πίνακα του P. Von Hess απεικόνισε εσφαλμένα αρχικά το τριώροφο κτίριο το 1935, ως διώροφο με αέτωμα, όταν το Κυβερνείο, ως γνωστόν, είχε καταστραφεί ήδη από το 1929 από πυρκαγιά. Άλλωστε σε καμία λεπτομερή απεικόνιση του κτιρίου δεν απεικονίζεται αέτωμα.

Στη νεοκλασική οικία Τσώκρη, κατά την πρώτη περίοδο, ως το τέλος του 19ου αι. συνυπήρχε η λαϊκή αρχιτεκτονική παράδοση με τον πρώιμο νεοκλασικισμό. Τα αετώματα στα νεοκλασικά κτίρια άρχισαν να κατασκευάζονται κατά την οθωνική περίοδο και εξής. Είναι επίσης αξιοσημείωτο ότι στο Άργος τα νεοκλασικά αετώματα είναι σπάνια και αποτελούν εξαίρεση. Ενδεικτικά αναφέρουμε τη μόνη υστερονεοκλασική οικία με αέτωμα ιδιοκτησίας Θ. Μπόμπου στην οδό Βασιλ. Σοφίας.[15]

Φαίνεται λοιπόν από τα παραπάνω ότι στη νεοκλασική οικία Τσώκρη στην αρχική της μορφή, με τις οξυκόρυφες απολήξεις των πτερύγων, τα αετώματα  είχαν υποτυπώδη διαμόρφωση. Τροποποιήσεις και ανανέωση της οικίας με τα πορφυρά αετώματα, τη διακόσμηση της οροφής με γεισίποδες και διακοσμητικό μαίανδρο, την κατασκευή του εξώστη με μεταλλικούς δοκούς, στηθαίο και πήλινους κιονίσκους, την διαμόρφωση του διαδρόμου πρόσβασης καθώς και η υστερονεοκλασική μνημειακή πόρτα στον περίβολο, έγιναν στο τέλος του 19ου αι. (Εικόνα 4).

Η διαπίστωση αυτή ενισχύεται επίσης από ένα παλιό άγνωστο σχέδιο της νότιας κύριας όψης της οικίας, σε κλίμακα 1:100, που εικονίζει την πλήρη υστερονεοκλασική ανάπλαση της οικίας, όπως διαμορφώθηκε σταδιακά από τον Ε. Τσίλερ. Σύμφωνα με το σχέδιο αυτό, εκτός από την ήδη υπάρχουσα υστερονεοκλασική ανάπλαση με τα αετώματα, τον εξώστη με τους κιονίσκους κ.λ.π. προβλεπόταν και η πλήρης κάλυψη με επιχρίσματα και των δύο εκατέρωθεν πτερύγων με τα συμμετρικά παράθυρα σε εναρμόνιση με τον εξώστη (Εικόνα 7). Επίσης, σύμφωνα με το σχέδιο στο ισόγειο τα επιχρίσματα θα έφεραν έντονες ισόδομες εγχαράξεις, υποδήλωση της τοιχοποιίας, ενώ στον όροφο οι αντίστοιχες εγχαράξεις θα ήταν λεπτότερες, ώστε το κτίριο να είναι ανάλαφρο. Όλη η πρόσοψη του κτιρίου θα έφερε πορφυρό χρώμα, όπως προκύπτει από τους επιχρισμένους τοίχους γύρω από τον εξώστη και την κύρια στεγασμένη είσοδο, σύμφωνα με την ανανεωτική τάση του υστερο-νεοκλασικισμού, που εκπροσωπείται στο Άργος με την γνωστή υστερονεοκλασσική οικία του τέλους του 19ου αι. Οικονόμου-«Τρικούπη», στην οδό Δαναού (Εικόνα 7α), όπως έχουμε υποστηρίξει σε σχετική μελέτη μας (Πιτερός 2021).

 

Εικόνα 7. Σχέδιο υστερονεοκλασικής ανάπλασης νότιας όψης οικίας Δ. Τσώκρη.

 

Εικόνα 7α: Υστερονεοκλασσική οικία Οικονόμου-«Τρικούπη» πρόσοψη.

 

Η συνολική πρόταση ανάπλασης του κτιρίου πραγματοποιήθηκε κατά το μεγαλύτερο τμήμα με το λειτουργικό εξώστη, εκτός από τους εξωτερικούς τοίχους της πρόσοψης των δύο πτερύγων. Η πλήρης ανάπλαση του κτιρίου δεν ολοκληρώθηκε το πιθανότερο για οικονομικούς λόγους. Η υπάρχουσα ερειπωμένη και ξεθωριασμένη από το χρόνο και τις καιρικές συνθήκες οικία Δ. Τσώκρη, ιδιαίτερα τα εκτεθειμένα πορφυρά αετώματα που απογειώνουν το κτίριο, μαγνητίζουν και ξαφνιάζουν τον επισκέπτη, και συνυπάρχουν παράλληλα με τους αρχικούς γυμνούς, πετρόχτιστους, παραδοσιακούς τοίχους, που προσγειώνουν το κτίριο στο φυσικό του χώρο (Εικόνα 4). Πρόκειται για μια μοναδική όψη νεοκλασικού κτιρίου που διατηρεί στην πρόσοψη τη διαχρονική του εξέλιξη, απαιτεί όμως προσεκτική εξέταση για να γίνει κατανοητή, γι’ αυτό άλλωστε και δεν είχε επισημανθεί. Είναι αξιοσημείωτο ότι στα ξεθωριασμένα και έντονα φθαρμένα τύμπανα των αετωμάτων σύμφωνα με το προτεινόμενο σχέδιο προβλεπόταν η διακόσμησή τους και το πιθανότερο είχαν επιζωγραφηθεί με  αντιθετικές κληματίδες – βλαστόσπειρες (Εικόνα 7). Η μονογραφή του σχεδίου από το μελετητή φέρει ως πρώτο αρχικό γράμμα το Δ και το δεύτερο το πιθανότερο είναι το Ζ και υποδηλώνουν το πιθανότερο το όνομα κάποιου Αθηναίου αρχιτέκτονα.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης ο ισόγειος πλακοστρωμένος χώρος της βεράντας, διαστ. 5Χ7 μ., με τα δύο εκατέρωθεν εντοιχισμένα αρχαία ανάγλυφα, που ξαφνιάζουν ευχάριστα τον επισκέπτη και θα αναφερθούμε στη συνέχεια. Μετά την είσοδο του κτιρίου ο κεντρικός χώρος υποδοχής είναι επιστρωμένος με γκριζοπράσινα θαλασσινά χαλίκια, σπάνια για το Άργος, όπως στα νησιώτικα δάπεδα και τις αυλές, όμως χωρίς κάποιο σχέδιο, που κατασκευάσθηκε το πιθανότερο κατά την ύστερη φάση ανάπλασης του κτιρίου.[16]

Εσωτερικά η οικία έχει πλήρως αναπλασθεί, σύμφωνα με την υστερονεοκλασική ανανέωση του κτιρίου, όπως γίνεται φανερό από την έντονα κυκλική ξύλινη συμμετρική σκάλα και τις σιδεριές, τα εσωτερικά ξύλινα κουφώματα, τα τραπέζια, τις βιεννέζικες καρέκλες και τη λοιπή επίπλωση του κτιρίου[17] (Εικόνες 8,9). Η μεγάλης έκτασης ανάπλαση της οικίας έγινε προφανώς από τους απογόνους του Δ. Τσώκρη στο τέλος του 19ου αι., το πιθανότερο από τον γαμβρό του Δ. Τσώκρη, Ανδρέα Καραντζά,[18] σύζυγο της μικρότερης κόρης του Ελένης, που διετέλεσε από το 1894 και εξής βουλευτής της επαρχίας Άργους αλλά και Δήμαρχος της πόλης από το 1907-1914, το όνομα του οποίου φέρει και η έμπροσθεν της οικίας ομώνυμη οδός. Ιδιαίτερο και σημαντικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα δύο εντοιχισμένα αρχαία ανάγλυφα στους πλαϊνούς τοίχους της ισόγειας βεράντας.

 

Εικόνα 8. Υστερονεοκλασική σκάλα οικίας Δ. Τσώκρη, κατά Π. Ξηνταρόπουλο.

 

Εικόνα 9. Υστερονεοκλασική επίπλωση οικίας Δ. Τσώκρη, κατά Π. Ξηνταρόπουλο.

 

Το σημαντικότερο και μεγαλύτερο επιτύμβιο ανάγλυφο, από λευκό ασβεστόλιθο, είναι εντοιχισμένο στη δεξιά, ανατολική πλευρά, εντός υστερονεοκλασικής λευκής τριπλής κορνίζας, ύψους 1,97 μ. και πλάτους 0,70 μ., με αποκρουσμένο περιταίνιο, πλάτους 5 εκ. (Εικόνα 10), που είχε θεωρηθεί εσφαλμένα από τον Ι. Κοφινιώτη, ότι απεικονίζει την αργεία ποιήτρια Τελέσιλλα. Το ανάγλυφο εικονίζει όρθια γυναικεία μορφή προς τα δεξιά με τα μαλλιά της κόμης δεμένα προς τα πίσω, στο γνωστό τύπο για τις γυναίκες ως πεπονοειδούς κόμμωσης, με έντονες φθορές στο πρόσωπο.[19]

 

Εικόνα 10. Οικία Δ. Τσώκρη εντοιχισμένο επιτύμβιο ανάγλυφο.

 

Φοράει μακρύ αργείτικο χαρακτηριστικό πέπλο με τις πυκνές κατακόρυφες, χαρακτηριστικές επιπεδόγλυφες πτυχώσεις και αποτελεί χαρακτηριστικό επαρχιακό αργειακό έργο, όπως τα αναγλυφά των Ευμενίδων. Τα χέρια εικονίζονται σε κάμψη προς τα εμπρός και κρατούν στεφάνι το πιθανότερο ελιάς ή μυρτιάς, με εμφανείς φθορές. Το εσωτερικό αριστερό χέρι είναι δυσανάλογα μεγάλο από το δεξιό. Η μορφή φοράει ψηλά κατύμματα που ξεπροβάλουν κάτω από τον πέπλο. Μπροστά και χαμηλά εικονίζεται όρθιο μικρό παιδί, που κρατάει διπλωμένο ιμάτιο στον ώμο με το αριστερό χέρι και ατενίζει τη μητέρα του με το ανυψωμένο δεξιό χέρι, προσπαθώντας να προκαλέσει την προσοχή της, που εικονίζεται στον άλλο κόσμο. Στο κεντρικό τμήμα, σε κυμαινόμενο ύψος 1,20 – 2 μ., το ανάγλυφο είναι λοξά θραυσμένο. Η άνω επιφάνεια των χεριών και των δύο μορφών είναι επίπεδη. Η επιφάνεια του αναγλύφου, λόγω κακής ποιότητας του λίθου φέρει φθορές στο κεντρικό κάτω τμήμα του πέπλου και στον αριστερό μηρό του παιδιού. Η βάση του αναγλύφου είναι επικλινής, κυμαινόμενου ύψους 14-19 εκ. Το ανάγλυφο ήταν αρχικά θραυσμένο κάθετα και λοξά στο άνω αριστερό τμήμα του[20] όπως προκύπτει από το σωζόμενο σχέδιο δημοσιευμένο από τον Κοφινιώτη[21] (Εικόνα 10α).

 

Εικόνα 10α: Επιτύμβιο ανάγλυφο οικίας Τσώκρη χωρίς συμπλήρωση.

 

Προφανώς είναι συμπληρωμένο με ορθογώνιο λευκό μάρμαρο, διαστ. 46 Χ 23 εκ. (Εικόνα 10), κατά την υστερονεοκλασική αναπλαση του κτηρίου, τέλος 19ου αι., όταν κατασκευάστηκε η τριπλή περιμετρική κορνίζα. Στο άνω αποκρουσμένο περιταίνιο το ανάγλυφο φέρει αποσπασματική επιγραφή, ύψους γραμμάτων 3 εκ., IG V 573 [—]s Λαικ[—-]. Η οριζόντια ταινία του γράμματος Α είναι γωνιώδης και χρονολογείται στον 2ο αι. π.Χ. Πρόκειται για σπάνιο σωζόμενο μεγάλο επιτύμβιο ανάγλυφο από το Άργος και αποτελεί χαρακτηριστικό αργειακό επαρχιακό έργο. Το εικονιζόμενο στεφάνι ελιάς ή μυρτιάς έχει χθόνια σημασία και πρόκειται πιθανόν για ηρωική λατρεία. Το ανάγλυφο αυτό ήταν γνωστό στο β’ μισό του 19ου αι. και συμπεριλαμβάνεται στον κατάλογο με μήτρες από το Άργος για εκμαγεία προς πώληση του εκμαγέα N. Martinelli.[22] Το ανάγλυφο αυτό αναφέρει επίσης ο Γενικός Έφορος Αρχαιοτήτων Π. Ευστρατιάδης (1864-84) στο ημερολόγιο της υπηρεσίας, 8 Ιουλίου 1867, σύμφωνα με πληροφορία του καθηγητή Πανεπιστημίου Ιωάννη Παπαδάκη που το είχε δει στην οικία Τσώκρη πριν από τρία χρόνια (1864) και το συσχέτισε εσφαλμένα με το μεγάλο γνωστό ανάγλυφο της Ελευσίνας με την Δήμητρα, τον Τληπτόλεμο και την Περσεφόνη (Δεσπίνης 2002,2003).

Στη δυτική πλευρά του ισογείου υπάρχει ένα δεύτερο μικρότερο εντοιχισμένο ανάγλυφο από πεντελικό μάρμαρο, εντός τριπλής υστερονεοκλασικής κορνίζας (Εικόνα 11), ύψους 0,65 μ. και πλάτους 0,65 μ. Πρόκειται για ηρωικό αναθηματικό ανάγλυφο πρώιμης ρωμαϊκής εποχής το πιθανότερο του 1ου αι. π.Χ. Εικονίζονται δύο όρθιες μορφές προς τα αριστερά, ευδιάκριτες με έντονες φθορές, εντός πλαισίου πλάτους 3,5 εκ., πάνω σε βάση ύψους 6 εκ. Η βάση αποκρουσμένη στο δεξιό τμήμα φέρει αποσπασματική επιγραφή (22): ΠυθοδίκηΤαλαού [—-], IGV 643, ύψος γραμμάτων 1,5 – 2 εκ. Αριστερά εικονίζεται ενήλικη γυναικεία μορφή με πέπλο και ιμάτιο με το δεξιό χέρι οριζόντια προς τα εμπρός, το πιθανότερο σπένδουσα και δεξιά εικονίζεται θωρακοφόρος ανδρική μορφή, προς τα δεξιά, που κρατάει με το δεξιό χέρι το χαλινάρι του αλόγου. Πρόκειται για το γνωστό τύπο των ηρωικών αναθηματικών αναγλύφων, του ήρωα ιππέα πολεμιστή με τη σπένδουσα ηρωίνη σύζυγό του. Το δεξιό κάτω τμήμα του αναγλύφου με τα άκρα πόδια του ήρωα δεν σώζεται. Oι χαρακτηριστικές υστερονεοκλασικές κορνίζες των αναγλύφων μας φέρνουν στο νου τις κορνίζες των ζωγραφικών πινάκων.

 

Εικόνα 11. Οικία Δ. Τσώκρη εντοιχισμένο αναθηματικό ανάγλυφο.

 

Έχει εκφρασθεί η άποψη ότι τα ανάγλυφα αυτά βρέθηκαν στον περίβολο της οικίας Δ. Τσώκρη κατά την εκσκαφή των θεμελίων.[23] Ωστόσο τα ανάγλυφα αυτά προέρχονται εκ περισυλλογής από την ευρύτερη περιοχή του Άργους. Όπως σαφώς προκύπτει από τα Απομνημονεύματα του φιλέλληνα H. Post, που έφθασε στην Ελλάδα το Νοέμβριο του 1827 μεταφέροντας με πλοίο αμερικανική βοήθεια των Αμερικανικών Φιλελληνικών Κομιτάτων και επισκέφθηκε το Άργος στο τέλος Δεκεμβρίου του 1827 μεταξύ των άλλων αναφέρει ότι, του έδειξαν σε οικία, το μεγάλο ανάγλυφο (Εικόνα 10) σε δυο κομμάτια, είχε βρεθεί πρόσφατα προς την κατεύθυνση των Μυκηνών σε μία ώρα απόσταση[24]«Μας έδειξαν ένα ανάγλυφο, το οποίο είχε πρόσφατα βρεθεί σε θέση μία ώρα περίπου από το Άργος προς την κατεύθυνση των Μυκηνών. Η στήλη είχε δυστυχώς σπάσει στη μέση. Κολλώντας όμως τα δύο κομμάτια έδινε όλο το γλυπτό. Παριστάνει μία γυναίκα να προσφέρει; ένα στεφάνι σ’ ένα αγόρι, το οποίο είναι γονατισμένο; μπροστά στα πόδια της, απλώνοντας το χέρι του να πιάσει το στεφάνι». Η ταύτιση της παραπάνω περιγραφής με το μεγάλο ανάγλυφο της οικίας Τσώκρη είναι προφανής (Εικόνα 10), το οποίο δεν είχε ακόμα κτισθεί στην οικία.

Το ανάγλυφο αυτό προφανώς είχε δει και ο Κυβερνήτης Ι. Καποδίστριας, ο οποίος, όταν επισκέπτονταν το Άργος, έμενε στην οικία του Δ. Τσώκρη. Και το δεύτερο μικρότερο ανάγλυφο, που προφανώς βρέθηκε αργότερα (Εικόνα 11), προέρχεται το πιθανότερο από την πόλη του Άργους ή την ευρύτερη περιοχή. Η περισυλλογή και ο εντοιχισμός των δύο αναγλύφων στην οικία του Δ. Τσώκρη σηματοδοτεί την συνειδητή ενέργεια περισυλλογής και προστασίας των αρχαίων μνημείων καθώς και τη δημιουργία μιας πρώτης μορφής ενός Μουσείου με καλλιτεχνικό αισθητήριο. Το ένδοξο αρχαίο παρελθόν της πόλης και τα σωζόμενα μοναδικά μνημεία, η ακρόπολη της Λάρισας το μοναδικό αρχαίο θέατρο, το Σαραπείο, το Νυμφαίο, όπως εικονίζεται στην έγχρωμη λιθογραφία του Γάλλου περιηγητή Du Moncel 1845 (Εικόνα 12) είχαν προσελκύσει ήδη από το δέκατο όγδοο αιώνα το ενδιαφέρον των Ευρωπαίων ταξιδιωτών και περιηγητών[25] αλλά και την οργανωμένη σύληση των αρχαιοτήτων κατά τον 18ο και 19ο αι.

 

Εικόνα 12. Επιζωγραφισμένη λιθογραφία Du Moncel με τις αρχαιότητες του Άργους.

 

Οι περιηγητές με τον Παυσανία στο χέρι προσπαθούσαν να ταυτίσουν υποθετικά τα αρχαία μνημεία του Άργους. Μέχρι την Ελληνική Επανάσταση ενδεικτικά για το Άργος αναφέρουμε ότι δεν υπήρχε διαμορφωμένη συνείδηση προστασίας των αρχαιοτήτων στους δημογέροντες και κοτσαμπάσηδες, οι οποίοι και μέσω των κατά τόπους προξενείων συνεργάζονταν με τις ευρωπαϊκές αποστολές και τις οθωμανικές αρχές για τη σύληση των αρχαιοτήτων. Στην πόλη του Άργους επί Βελή Πασά (1807-1812) έγιναν ανασκαφές το 1810, στις Θέρμες του Άργους, όπου σύμφωνα με την επιστολή του Γάλλου Προξένου L. Fauvel βρέθηκαν δεκαέξι μεγάλα τμήματα αγαλμάτων, άγαλμα Ασκληπιού και προτομές (κεφαλές;) που πουλήθηκαν στον Άγγλο αξιωματικό FNorth Guilford αντί του μεγάλου ποσού των 1000 βενετικών τσεκινίων. Επίσης στον θολωτό τάφο της Κλυταιμνήστρας στις Μυκήνες, που είχε αποκαλυφθεί από την κατασκευή υδραγωγείου των κατοίκων των Μυκηνών, και ονομαζόταν χαζνές (=θησαυρός), επιχείρησε να τον ανασκάψει ο Βελή Πασάς, αλλά τον εγκατέλειψε λόγω του μεγάλου όγκου των χωμάτων.[26]

Η συμμετοχή των κοτσαμπάσηδων του Άργους που διενεργούσαν και ανασκαφές στις Μυκήνες και αλλού, υπέρ του Άγγλου Πρεσβευτή Λόρδου Έλγιν, γινόταν επί αμοιβή και με την συνήθη ανταλλαγή σπάνιων αντικειμένων, δώρων, όπως ρολόγια κ.λ.π. Οι δύο μεγάλες αρχοντικές οικογένειες του Άργους της ύστερης Τουρκοκρατίας, του Χρήστου Βλάσση ή Βλασσόπουλου, και του Νικολάου Περούκα, που συγγένευαν μεταξύ τους, είχαν διενεργήσει ανασκαφές υπέρ των Άγγλων στις Μυκήνες.[27]

Ο Χ. Βλάσσης προστατευόμενος, μπαρατάριος των Άγγλων, φιλοξένησε το 1802 στο Άργος τη σύζυγο του Άγγλου Πρεσβευτή Λ. Έλγιν, ενώ το 1804 διενήργησε ανασκαφές σε συνεργασία με το συνεργάτη του Έλγιν Lusieri, στον τάφο του Αγαμέμνονα (Ατρέα) στις Μυκήνες[28] και έλαβε ως αμοιβή 655 γρόσια. Επίσης όπως προκύπτει από μία σημαντική επιστολή γραμμένη το 1810 στο Άργος από τον Έλληνα Α. Μπάκα, έμπιστο του Μπέη της Τριπολιτσάς, Ισμαήλ Πασόμπεη, ο Sligo, εκπρόσωπος του Λ. Έλγιν, διενεργούσε ανασκαφές για την αφαίρεση των κιόνων του θολωτού τάφου του Αγαμέμνονα (Ατρέα) και έμενε στο σπίτι του Νικολάου Περρούκα όπου αναφέρονται επίσης και τρία αρχαία ανάγλυφα και ένα κεφάλι. Δύο τμήματα των κιόνων του τάφου του Ατρέα μεταφέρθηκαν στην έπαυλη του Sligo στην Ιρλανδία και κατέληξαν τελικά στο Βρετανικό Μουσείο. Ο Πουκεβίλ εσφαλμένα αναφέρει έναν κίονα από τον τάφο του Ατρέα στο Άργος ως ανώφλι του τάφου.

Ο Περούκας διενεργούσε επίσης ανασκαφές μαζί με το Sligo στις Μυκήνες, αλλά και σε μία άλλη απροσδιόριστη θέση, που αναφέρεται ως Παληόπολη.[29] Είναι αξιοσημείωτο ότι σε άλλη δημοσιευμένη επιστολή του Άγγλου προξένου της Πελοποννήσου N. Stram, Πάτρα 8 Ιουνίου 1810, προς το Βελή Πασά, του επισημαίνει ότι ο Μιλόρδος Νορθ (Guilford) θέλει να δει τις αρχαιότητες που βρήκε ο Βελή Πασάς (στο Άργος), τις οποίες αγόρασε στη συνέχεια[30] Επίσης σε μία τρίτη επιστολή προς το Βελή Πασά, 1 Απριλίου 1809 ο Σπ. Φωρέστης, πρόξενος της Πάτρας; αναφέρει μεταξύ των άλλων για ανασκαφές στην Αρχαία Ολυμπία καθώς και για μία ανάγλυφη (ρωμαϊκή) σαρκοφάγο στην περιοχή του Μυστρά, όπου προτείνεται να πριονισθεί κατάλληλα σε τέσσερα κομμάτια για τη μεταφορά τους στη Σπάρτη.[31] «Δια να κουβαληθεί τούτη η βάσκα πρέπει να πρειονισθεί εις τέσσερα, αφήνοντας τον πάτον εις τον τόπον».

Οι Άγγλοι ήταν ειδικευμένοι και αδίστακτοι πριονιστές! των αρχαίων μνημείων με κορυφαία τη βαρβαρότητα πριονισμού της ζωοφόρου του Παρθενώνα για την αρπαγή της. Η κατάσταση άρχισε να αλλάζει με τον Ελληνικό Διαφωτισμό και την Ελληνική Επανάσταση. Πρέπει να επισημάνουμε επίσης την ιδιαίτερης σημασίας εικονιζόμενη σκηνή στην λιθογραφία του Du Moncel (Εικόνα 12) όπου ανάμεσα στα αρχαία μνημεία εικονίζονται τέσσερεις φουστανελλοφόροι υπερασπιστές της ελευθερίας, γύρω από έναν ιερέα-διδάσκαλο που τους ξεναγεί μπροστά σε μια αρχαία κυκλική λεκάνη, μια συμβολική σκηνή διαμόρφωσης της ιστορικής συνείδησης του νεότερου Ελληνισμού. Ο εικονιζόμενος ιερέας το πιθανότερο να ήταν ο σοφός διδάσκαλος Ησαΐας του προεπαναστατικού σχολείου του Άργους, τον οποίον συνάντησε ο Δ. Πύρρος κατά την επίσκεψή του στο Άργος, να διαβάζει τον Παυσανία δίπλα στα αρχαία ερείπια.[32] Φαίνεται πιθανόν ο διδάσκαλος Ησαΐας να ξενάγησε τον περιηγητή Du Moncel κατά την επίσκεψή του στο Άργος το 1843, ο οποίος επισκέφθηκε και τον υπόγειο σωζώμενο τεκέ στα ρωμαϊκά λουτρά και χάραξε το όνομά του.

Από τα παραπάνω γίνεται φανερό πόσο σημαντική ήταν η περισυλλογή των αρχαιοτήτων και ο εντοιχισμός τους στην οικία του Δημ. Τσώκρη στο Άργος. Λαμβανομένου σοβαρά υπόψη ότι η εξαγωγή αρχαιοτήτων συνεχιζόταν και κατά την Ελληνική Επανάσταση του 1821, μέχρις ότου ο Ι. Καποδίστριας το 1829 κατά την Δ’ Εθνοσυνέλευση, στο αρχαίο θέατρο του Άργους, απαγόρευσε την εξαγωγή αρχαιοτήτων από την πατρίδα μας,[33] ενώ την ίδια εποχή ο Μακρυγιάννης μας άφησε την σοφή παρακαταθηκή «δια αυτά πολεμήσαμε» (1831), που εντoιχίστηκε στην είσοδο του Αρχαιολογικού Μουσείου Άργους.

Είναι αξιοσημείωτο ότι ο Δ. Τσώκρης είχε  στενή σχέση με τον Ι. Καποδίστρια, που ενδιαφερόταν πολλαπλώς για την ανάπτυξη του Άργους. Επισκεπτόταν το Άργος συχνά και ο Δ. Τσώκρης τον φιλοξενούσε στον όροφο της δυτικής πτέρυγας της οικίας, όπου είχε και το γραφείο του.[34] Η οικία Δ. Τσώκρη ερειπωμένη και κακοποιημένη από την ασφυκτική περιμετρική ανοικοδόμηση εκπέμπει «κραυγή αγωνίας» για τη σωτηρία της.

Το 2013 με χρηματοδότηση από το Υπουργείο Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής απαλλοτριώθηκε από το Δήμο Άργους – Μυκηνών[35] για να γίνει Ιστορικό Μουσείο της Ελληνικής Επανάστασης του 1821.[36] Με τη διακοσιοστή επέτειο (2021), της Ελληνικής Επανάστασης πρέπει άμεσα  και χωρίς άλλες καθυστερήσεις η Δημοτική Αρχή Άργους – Μυκηνών να προχωρήσει στην αναπαλαίωση της μοναδικής ιστορικής οικίας Δ. Τσώκρη, καθώς και στην αισθητική αποκατάσταση από τη βάναυση ανοικοδόμηση του περιβάλλοντος χώρου και την απαλλοτρίωση της νότιας διώροφης οικίας (Εικόνα 2), που έχει «αφανίσει» ένα τμήμα του μνημείου, προκειμένου να λειτουργήσει το συντομότερο δυνατόν το Ιστορικό Μουσείο της Ελληνικής Επανάστασης, που αποτελεί το θεμέλιο λίθο του Νεώτερου Ελληνισμού και διαμορφώνει την εθνική συνείδηση.

 

Υποσημειώσεις


[1] Βαρδουνιώτης 1913, 249-255. Ζεγκίνης 1968, 326-332.

[2] Ανωγιάτη – Πελέ 1993, 28-31.

[3] Αντωνόπουλος 1918, 14. Ζεγκίνης 1968, 274.

[4] Πιτερός 2021, argolika.gr και argolikivivliothiki.gr. (προσβάσιμα 14-08-2021). Το αλβανικό Λιέπουρ-(ης) ως κύριο όνομα απαντάται στην Αργολίδα, την Αττική και αλλού.

[5] Ξηνταρόπουλος 2006, 43.

[6] Ξηνταρόπουλος 2006, 44.

[7] Δωροβίνης 1980, 181-184.

[8] Πετρονώτης 2015. Ζεγκίνης 1968, 291-292.

[9] Καρούζου 1979, 58, 60, 87-90. Πιτερός 2007.

[10] Τσιρώνης 2009, 308, 310.

[11] Πιτερός 2005, 163, Εικόνες αρ. 1, 2, 5. Ξηνταρόπουλος 2006, 21.

[12] Δωροβίνης 1989, 62-66. Πιτερός 2012, 85, Εικόνα 11. Ξηνταρόπουλος, 20, 22-23.

[13] Καρούζου 1979, 71, Σχ. 8. Δωροβίνης 1992, 82. Κούρια 2007, 113-115, 198-199. Εικόνες αρ. 78, 79, 160, 161.

[14] Κούρια 2007, 190-193, Εικόνα αρ. 153. Πιτερός 2011, 32, Εικόνες αρ. 3, 4, 5.

[15] Ξηνταρόπουλος 2006, 27.

[16] Διακόσμηση με θαλασσινά χαλίκια έχει βρεθεί επίσης στα κράσπεδα της Πύλης της Ξηράς στο Ναύπλιο, Πιτερός 1997, 144-147.

[17] Ξηνταρόπουλος 2006, 44, 46-47.

[18] Βαρδουνιώτης 1913, 255. Ζεγκίνης 1968, 305. Η υστερονεοκλασική πορφυρή διακόσμηση της οροφής και των αετωμάτων της οικίας Δ. Τσώκρη παραπέμπει στην υστερονεοκλασική οικία Οικονόμου – «Τρικούπη», στην οδό Δαναού, με την πορφυρή διακόσμηση των τοίχων, που κτίσθηκε την ίδια εποχή γύρω στα 1900. Πιτερός 2021, τοπ. εφημ. «Αναγνώστης» 1-7– 2021, σ. 13. anagnostis.gr  και argolika.gr

[19] Milchhoefer 1879, 157. Κοφινιώτης 1892, 113, Εικόνα αρ. 25. Πιτερός 2009, 282 – 283, Εικόνα αρ. 33. Η άποψη του Ι. Κοφινιώτη ότι στο επιτύμβιο ανάγλυφο εικονίζεται η αργεία ποιήτρια Τελέσιλλα (Παυσανίας 2, 20, 8 – 10) είναι εσφαλμένη.

[20] Κοφινιώτης 1892, 113, Εικόνα αρ. 25.Παπαχριστοδούλου 1968, Πιτερός 2009, Εικόνα 33.

[21] Martinelli 1875, αρ. 207. Μάντης 2013, 28, Δεσπίνης 2002-2003, 50.

[22] Πιτερός 2009, 283, Εικόνα αρ. 34.

[23] Δωροβίνης 1980, 182.

[24] Post 1830, 149-150. Δανούσης 1991, 487.

[25] Seve 1993, Du Moncel 1984, 157-160.

[26] Πύρρος 1981, 48 – 49, 53. Seve 1993, 36-37. Πιτερός 2008, 169. Ρίζος Ραγκαβής 1888, 231.

[27] Τσιλιμίγκρας 2003, 48 – 50, 52-53. Σιμόπουλος 1999, 315-316. Κυρκίνη – Κούτουλα 2001 – 2002, 196-197.

[28] Τσιλιμίγκρας 2003, 52. Σιμόπουλος 1999, 315-316. Κυρκίνη – Κούτουλα ό.π.

[29] ΝΕ 1924, 18 – 21. Κυρκίνη – Κούτουλα 2001-2002. Η επιστολή αυτή έχει γραφτεί στο Άργος από τον Έλληνα Α. Μπάκα, έμπιστο του Ισμαήλ Πασόμπεη της Τριπολιτσάς. Εσφαλμένα αναφέρεται ως αδημοσίευτη. Είχε ήδη δημοσιευθεί από το 1924 (ΝΕ 1924, 18 – 21). Ως Παλιόπολη είναι γνωστή η αρχαία πόλη της Μαντινείας.

[30] ΝΕ 1924, 22. ο.π. σημ. 26.

[31] ΝΕ 1924, 23 – 25.

[32] Δ. Πύρρου, Αργολικά, σελ. 48, 50, 53. Πιτερός 2012, 92.

[33] ΙΕΕ, τ. ΙΒ, 1975, 528, Πιτερός 2012, 92.

[34] Βαρδουνιώτης 1913, 251-252.

[35] Το κόστος της απαλλοτρίωσης ανήλθε στο ποσό των 226.750,68 ευρώ.

[36] Πιτερός 2012, 93.

 

Βιβλιογραφία

  • Σ. Α. Αντωνόπουλος, Σταματέλος Σπηλ. Αντωνόπουλος βιογραφούμενος υπό του εγγονού  αυτού Στ. Α. Αντωνόπουλου, εν Αθήναις 1918.
  • Δ. Ανωγιάτη – Πελέ, Δρόμοι και διακίνηση στον Ελλαδικό χώρο κατά τον 18ον αιώνα. Αθήνα 1993.
  • Δ. Κ. Βαρδουνιώτου, Η καταστροφή του Δράμαλη, ιστορική μελέτη, εν Τριπόλει 1913.
  • Κ. Δανούσης, Ξένοι ταξιδιώτες στην Αργολίδα. Ο Αμερικανός Henry A. V. Post στο Άργος, Δελτίο Ιστορικών Μελετών Ναυπλίου, τεύχ. 40, τόμ. 2ος 1991, 483 – 488.
  • Γ. Δεσπίνης, Δυο αντίγραφα νεοτέρων χρόνων από το μεγάλο ελευσινιακό ανάγλυφο στο ΕΑΜ, το Μουσείον, τ.3, 2002-2003, 47-54.
  • Du Moncel, Th., Οδοιπορικό του 1843 από την Αθήνα στο Ναύπλιο (μτφρ. Ειρ. Λούβρου), Αθήνα 1984
  • Β. Δωροβίνης, Η παραδοσιακή αρχιτεκτονική στο Άργος, Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών, Αθήναι 1980, 163 – 207.
  • Β. Δωροβίνης, Συμβολές στην Ιστορία της κτηριοδομίας της καποδιστριακής εποχής (1828 – 1833). Το «Δημόσιο κατάστημα» (Δημαρχείο Άργους) περ. Αρχαιολογία, τ. 30, 1989, 62 – 66.
  • Β. Δωροβίνης, Συμβολές στην Ιστορία της κτιριοδομίας της καποδιστριακής εποχής. Κατασκευές κτιρίων στο Ναύπλιο. Η κατοικία του Καποδίστρια και το «Παλάτιον» ή «Κυβερνείον», περ. Αρχαιολογία, τεύχ. 44, 1992, 76 – 83.
  • Ι. Ε. Ζεγκίνη, Το Άργος δια μέσου των αιώνων, Πύργος 1968, Ιστορία Ελληνικού Έθνους (Ι.Ε.Ε), Εκδοτική Αθηνών, τόμ. ΙΒ, Αθήναι 1975.
  • Σ. Καρούζου, Το Ναύπλιο, Αθήνα 1979.
  • Ι. Κοφινιώτου, Ιστορία του Άργους μετ’ εικόνων από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρις ημών, εν Αθήναις 1892.
  • Α. Κυρκίνη – Κούτουλα, Αρπαγή αρχαιοτήτων από την προεπαναστατική Πελοπόννησο (μαρτυρία από ανέκδοτο έγγραφο του 1810), Πρακτικά 6ου Διεθνούς Συνεδρίου Πελοπ/κών Σπουδών, τ. Γ. Νεώτερος Ελληνισμός, Αθήναι 2001 – 2002, 193 – 208.
  • Α. Κούρια, Το Ναύπλιο των περιηγητών, Αθήνα 2007.
  • Α. Μάντης, Η μέριμνα για τις αρχαιότητες του Άργους κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, Στα βήματα του WVollegraff  (επιμ. DMulliez, Α. Μπανάκα, Δημάκη, Γαλλική Σχολή Αθηνών, 2013, 19 – 30.
  • N. Martinelli, Catalogo dei getti in geso di divergi oggeti di sculptura greca Antica (1875 – 77).
  • Α. Milchhoefer, Antikengericht aus dem Peloponnes, AM 4 (1879) 123 – 176. Νέος Ελληνομνήμων (επιμέλεια Κ. Δυοβουνιώτου), Δύο επιστολαί προς Βελή Πασσάν, 1924, 18 – 25.
  • Ι. Παπαχριστοδούλου, Αναγλυφα Ευμενίδων εξ Άργους Αργολίδος, ΑΔ23, 1968, Μελέτες 117-131.
  • Π. Ξηνταρόπουλος, Η αρχιτεκτονική της κατοικίας στο Άργος, το 19ο αιώνα, Άργος 2006.
  • Α. Πετρονώτης και συνεργάτες, Η τρίκλιτη τρουλλαία τρισυπόστατη βασιλική του Τιμίου Προδρόμου, καποδιστριακής εποχής 1822 – 1929. Πρακτικά Θ’ Διεθνούς Συνεδρίου Πελ/κών Σπουδών, Ναύπλιο 2015 (υπό έκδοση).
  • Χ. Πιτερός, Ναύπλιο πάρκο Σταϊκόπουλου, Πύλη της Ξηράς και τα ενετικά τείχη, ΑΔ 52 (1997) Β1 Χρονικά, 144 – 147, 149 – 150.
  • Χ. Πιτερός, Η ανέγερση ενός νέου αρχαιολογικού Μουσείου στο Άργος, περ. Αργειακή Γη, τ. 3, 2005, 161 – 167.
  • Χ. Πιτερός, Πότε χτίστηκε το μεγάλο τζαμί, «Βουλευτικό», στο Ναύπλιο, Ναυπλιακά Ανάλεκτα 6, 2007, 135 – 142.
  • Χ. Πιτερός, Οι Θέρμες του Άργους, Ένας τεκές και ένα καφενείο στα χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης και Ανεξαρτησίας, περ. Αργειακή Γη, τ. 4, 2008, 167 – 188.
  • Χ. Πιτερός, Ανάγλυφα οικίας Δ. Τσώκρη, ΑΔ 64 (2009) Χρονικά Β1, 282 – 283.
  • Χ. Πιτερός, Τα ίχνη του Καποδίστρια στο Ναύπλιο, Διεθνείς Σχέσεις, Ιστορία και εξωτερική πολιτική της Ελλάδος στην εποχή του Κυβερνήτου Ι. Καποδίστρια (επιμ. Α. Σαμαρά – Κρίσπη) Αθήνα 2011, 29 – 48.
  • Χ. Πιτερός, Το «σπίτι του Μακρυγιάννη» στο Άργος, περ. Αργειακή Γη, τ. 5, 2012, 66 – 99.
  • Χ. Πιτερός, Ο Λιεπούρ μαχαλάς και ….οι λαγοί, κείμενο διαθέσιμο στο διαδίκτυο, argolika.gr και argolikivivliothiki.gr (προσβάσιμα 14-08-2021)
  • Χ. Πιτερός, Το «σπίτι του Μακρυγιάννη» και διατηρητέα κτίρια του Άργους, τοπ. εφημ. «Αναγνώστης» σελ. 13, 01 – 07 – 2021, anagnostis.gr και argolika.gr, προσβάσιμα 14 – 08 – 2021.
  • A. V. Post, A visit to Greece and Constantinople in the years 1827 – 1828, Ν. York 1830.
  • Δ. Πύρρου, Αργολικά (επιμ. Α. Κεραμίδα), Άργος 1981.
  • Α. Ρίζου Ραγκαβή, Α. Τοπογραφικά των Αρχαίων Αθηνών. Β. Αρχαιολογικαί Πραγματείαι, εν Αθήναις, 1888.
  • M. Seve, Οι Γάλλοι ταξιδιώτες στο Άργος, Αθήνα 1993.
  • Κ. Σιμόπουλου, Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα, τ. Γ1, (1800 – 1810) Αθήνα 1999.
  • Β. Τσιλιμίγκρα, Ιστορική γενεαλογία στην Τουρκοκρατία. Οι πρόδρομες σχέσεις της κοινωνικής συγκρότησης του Άργους. Δαναός ΙΙΙ, Άργος 2003, 43 – 64.
  • Γ. Τσιρώνης, Το επονομαζόμενο «κτίριο Αρμανσπερκ» στο Ναύπλιο. Αρχιτεκτονική και πρόταση για την αποκατάστασή του. Ναυπλιακά Ανάλεκτα 7, 2009, 307 – 321.

 

* Χρήστος Πιτερός, Αρχαιολόγος – Επίτιμος προϊστάμενος Αρχαιολογικών Χώρων, Μνημείων και Αρχαιογνωστικής Έρευνας.

Από το βιβλίο: Δ. Δρακούλης – Π. Ανδρούδης (επιμ.), Το αρμολόι. Χαριστήριο στον Καθηγητή Π.Π Πετρονώτη, εκδ. K. & Μ. Σταμούλη, Θεσσαλονίκη 2021, 137-150.

* Ευχαριστώ το Δήμο Άργους – Μυκηνών, το Σύλλογο Αργείων «Ο Δαναός», τον Δ. Καρυάμη, τους τοπογράφους μηχανικούς, Ευαγ. Κωστάκη και Ν. Μανιαδάκη, του συναδέλφους αρχαιολόγους, Κ. Τζιαμπάση, Σ. Σπυροπούλου και ιδιαίτερα την οργανωτική επιτροπή του τιμητικού τόμου προς τιμήν του Α. Πετρονώτη, για την συνεργασία και την κατανόησή τους.

spot_img
spot_img
spot_img
spot_img
spot_img
spot_img
spot_img
spot_img
spot_img
spot_img
spot_img
spot_img
spot_img

Διαβάστε ακόμη

Ο … “πρωταθλητής” πανελλαδικά στα χρέη Δήμος Ναυπλιέων αποφάσισε να πάρει δάνειο

Δήμος Ναυπλιέων παίρνει δάνειο Τη λήψη δανείου από Τράπεζες ή από το Ταμείο Παρακαταθηκών και Δανείων ώστε να ισοσκελιστεί και να καταρτιστεί ο Προύπολογισμός του...

Συλλήψεις στο Άργος για 1.000 λαθραία πακέτα με τσιγάρα

Συλλήψεις στο Άργος για 1.000 λαθραία πακέτα με τσιγάρα Συνελήφθησαν το απόγευμα της Τετάρτης 27/3 στο Άργος, από αστυνομικούς του Τμήματος Ασφάλειας Άργους-Μυκηνών, 41χρονος αλλοδαπός...

Η παρουσίαση του βιβλίου του Γιάννη Μανιάτη στο Άργος

παρουσίαση βιβλίου Γιάννη Μανιάτη στο Άργος Στην κατάμεστη αίθουσα του συλλόγου Αργείων «Ο Δαναός» στο Άργος, έγινε το βράδυ της Τετάρτης 27 Μαρτίου η παρουσίαση...

Ο … “πρωταθλητής” πανελλαδικά στα χρέη Δήμος Ναυπλιέων αποφάσισε να πάρει δάνειο

Δήμος Ναυπλιέων παίρνει δάνειο Τη λήψη δανείου από Τράπεζες ή από το Ταμείο Παρακαταθηκών και Δανείων ώστε να ισοσκελιστεί και να καταρτιστεί ο Προύπολογισμός του...

Συλλήψεις στο Άργος για 1.000 λαθραία πακέτα με τσιγάρα

Συλλήψεις στο Άργος για 1.000 λαθραία πακέτα με τσιγάρα Συνελήφθησαν το απόγευμα της Τετάρτης 27/3 στο Άργος, από αστυνομικούς του Τμήματος Ασφάλειας Άργους-Μυκηνών, 41χρονος αλλοδαπός...

Η παρουσίαση του βιβλίου του Γιάννη Μανιάτη στο Άργος

παρουσίαση βιβλίου Γιάννη Μανιάτη στο Άργος Στην κατάμεστη αίθουσα του συλλόγου Αργείων «Ο Δαναός» στο Άργος, έγινε το βράδυ της Τετάρτης 27 Μαρτίου η παρουσίαση...

Παρακολούθηση μαθημάτων από πολίτες στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών Ναυπλίου (το πρόγραμμα)

Στο πλαίσιο της εξωστρέφειας του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου με έδρα το Ναύπλιο και της διασύνδεσης του με την τοπική κοινωνία συνεχίζεται...

Παρακολούθηση μαθημάτων από πολίτες στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών Ναυπλίου (το πρόγραμμα)

Στο πλαίσιο της εξωστρέφειας του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου με έδρα το Ναύπλιο και της διασύνδεσης του με την τοπική κοινωνία συνεχίζεται...

Γραπτός διαγωνισμός για 4 υποτροφίες τριετούς διάρκειας στο “Νέο Σχολείο”

Το ΝΕΟ ΣΧΟΛΕΙΟ, υποστηρίζοντας ενεργά την ιδέα της αριστείας, προσφέρει μετά από γραπτό διαγωνισμό 4 υποτροφίες τριετούς διάρκειας σε μαθητές και μαθήτριες που αρίστευσαν,...

Ζητούνται άτομα για εργασία σε συνεργείο καθαρισμού σε δημόσια υπηρεσία στην Αργολίδα

Ζητούνται άτομα για εργασία σε συνεργείο καθαρισμού, για μερική απασχόληση σε δημόσια υπηρεσία στην Αργολίδα. Με διετή σύμβαση εργασίας και ωράριο μετά τις 15:00. Δίδονται...

Πρόσφατα θέματα

Πρόσφατα θέματα

Εντατικές εργασίες από την Π.Ε. Αργολίδας για την αναβάθμιση του κόμβου Λυγουριού

Συνεχίζονται εντατικά από την Περιφερειακή Ενότητα Αργολίδας οι εργασίες...

Ζητείται υπάλληλος υποδοχής ξενοδοχείου στο Τολό

Ζητείται άτομο για θέση υπαλλήλου υποδοχής σε ξενοδοχείο στο...

Η συνάντηση του περιφερειάρχη Πελοποννήσου Δημήτρη Πτωχού με δημοσιογράφους

Η συνάντηση του Δημήτρη Πτωχού με δημοσιογράφους Ο Περιφερειάρχης Πελοποννήσου,...

Ο … “πρωταθλητής” πανελλαδικά στα χρέη Δήμος Ναυπλιέων αποφάσισε να πάρει δάνειο

Δήμος Ναυπλιέων παίρνει δάνειο Τη λήψη δανείου από Τράπεζες ή...

Ε.Π.Σ.Αργολίδας: Υπερψηφίστηκε ομόφωνα ο Διοικητικός και Οικονομικός Απολογισμός

Ε.Π.Σ.Αργολίδας: Υπερψηφίστηκε ο Aπολογισμός Πραγματοποιήθηκε η Τακτική Γενική Συνέλευση της...

Εταιρεία απεντομώσεων στο Άργος ζητά υπάλληλο για στελέχωση συνεργείου

Εταιρεία απεντομώσεων στο Άργος ζητά υπάλληλο για στελέχωση συνεργείου...