Στα βορειοανατολικά του λόφου της Λάρισας, στο απότομο πρανές και σε προεξέχουσα άκρα (=προεξοχή, κορυφή λόφου ή βουνού), είναι κτισμένος ο μνημειακός ολόλευκος εμβληματικός ναός της Παναγίας της Πορτοκαλούσας με το χαρακτηριστικό καμπαναριό, προστάτις της πόλης του Άργους.
Ο ναός αυτός προβάλλεται στον φωτεινό ορίζοντα του Αργολικού πεδίου και αποτελεί από μακριά χαρακτηριστικό τοπόσημο αναγνώρισης της πόλης του Άργους και προσανατολισμού και για τους πιλότους της πολεμικής αεροπορίας, που κυριαρχούν στον ελληνικό ουρανό (εικ.1).
Ο ναός πανηγυρίζει στις 21 Νοεμβρίου εορτή των Εισοδίων της Θεοτόκου.
Η Παναγία διαδέχθηκε στην Αργολίδα τη λατρεία της Ήρας που έχει βαθιές ρίζες από τα προϊστορικά χρόνια, κυρίαρχη θεότητα της φύσης και σύζυγος του Δία στη συνέχεια, προστάτης της οικογένειας «κρατούσε τα κλείδας του γάμου» και ήταν αμείλικτη τιμωρός των επίορκων γυναικών.
Η παλαιότερη χριστιανική λατρεία στην επιφανέστερη αυτή θέση της Πορτοκαλούσας ανάγεται γύρω στον δέκατο αιώνα μ.Χ., όπως έχει επισημανθεί από την αρχαιολογική έρευνα.
Ανάλογη λατρεία υπήρχε και στο χαμηλότερο ορατό σπήλαιο, όπου διατηρούνται στους βράχους υπολείμματα τοιχογραφιών. Αλλά η λατρεία αυτή εγκαταλείφθηκε το πιθανότερο για λόγους ανασφάλειας σε δύσκολους καιρούς.
Η Παναγία της Λάρισας είναι γνωστή και ως Παναγία του Βράχου και ως Κατακεκρυμμένη. Το δεύτερο αυτό όνομα αυστηρώς αρχαϊστικό είναι το πιθανότερο δημιούργημα των λόγιων εκπροσώπων της Εκκλησίας.
Ωστόσο από τους περιηγητές η εκκλησία αυτή αναφέρεται και ως Κατηχουμένη. Το όνομα αυτό προφανώς αποτελεί παραφθορά του παλαιότερου ονόματος Καταχωμένη και έλαβε το όνομα το πιθανότερο από την εικόνα που βρέθηκε χωμένη στο σπήλαιο κάτω από την εκκλησία, στη θέση που είναι γνωστή ως Εύρεση. (Για την ιστορία της εκκλησίας αυτής, Α.Π. Τσακόπουλος, Ο ναός των Εισοδίων της Θεοτόκου, συμβουλαί εις την ιστορίαν της εκκλησίας της Αργολίδος, Αθήναι 1953, 17-30).
Ωστόσο το κυρίαρχο όνομα της εκκλησίας στην εποχή μας είναι Πορτοκαλούσα. Σύμφωνα με την κρατούσα παράδοση έλαβε το όνομα λόγω παλαιού εθίμου, σύμφωνα με το οποίο οι Αργείοι έριχναν πορτοκάλια στα νεόνυμφα ζευγάρια, που επισκέπτονταν την εκκλησία κατά την πανήγυρι (21η Νοεμβρίου). Ωστόσο το έθιμο αυτό που απηχεί παλιά παράδοση ανταλλαγής μηνυμάτων μεταξύ των νέων όπως αναφέρεται και σήμερα π.χ. σε λαϊκό άσμα: «Σου στέλνω μήλο μού στέλνεις πορτοκάλι». Όπως γράφει ο Τσακόπουλος το 1953, το έθιμο αυτό το ενθυμούνται όσοι έχουν ηλικία άνω των πενήντα ετών και άνω. Επίσης κατά την εορτή στόλιζαν την εικόνα της Παναγίας με πορτοκάλια και στα προσκυνητάρια.
Αλλά το όνομα Πορτοκαλούσα προφανώς έλαβε η Παναγία διότι η εορτή και πανήγυρις στις 21 Νοεμβρίου συμπίπτει με την ωρίμανση των πορτοκαλιών, το χαρακτηριστικό χρυσό προϊόν του αργολικού κάμπου.
Άλλο ανάλογο όνομα της Παναγίας την εποχή αυτή σε άλλες περιοχές είναι γνωστό ως Παναγία η Μεσοσπορίτισσα, διότι οι αγρότες βρίσκονται στο μέσο της σποράς των σιτηρών κατά το φθινόπωρο. Το επίθετο Πορτοκαλούσα είναι σαφώς νεότερο. Επίσης τα χρυσάνθεμα που ανθίζουν του Αγίου Δημητρίου (26 Οκτωβρίου) ο λαός τα αποκαλεί αγιοδημήτρηδες.
Αλλά και στα αρχαία χρόνια, όταν κατά την Άνοιξη με την ανθοφορία τελούνταν εορτές της Ήρας, η θεά του Άργους είχε λάβει το χαρακτηριστικό όνομα ως Ήρα Άνθεια και λατρευόταν σε αρχαίο ναό στην Αγορά του Άργους και η Ήρα, όπως και η Παναγία είχαν πολλά ονόματα.
Στην Αργολίδα εκτός από το μεγάλο ιερό στο Ηραίο του Άργους αλλά και στην Τίρυνθα και στην Άρια, την αρχαία Άνθεια στην Κάναθο πηγή τελούνταν μυστικές τελετές της Ήρας όπως αναφέρει ο Παυσανίας. Η Ήρα λατρευόταν με τελετές κυρίως στις κορυφές των βουνών και των λόφων μαζί με τον Δία, ως Ήρα Ακραία, χαρακτηριστικές θεότητες της βροχής στο πολυδίψιον Άργος. Και στην εποχή μας, σε περιόδους ξηρασίας γίνονταν θρησκευτικές τελετές, λιτανείες.
Με βάση τη σχετική αναφορά του Παυσανία για το Ιερό της Ήρας Ακραίας καθώς ανέβαινε προς τη Λάρισα είχε εκφρασθεί η υποθετική άποψη ότι στο Ιερό της Παναγίας Κατακρυμμένης του Άργους, λατρευόταν η Ήρα Ακραία. Η άποψη αυτή χωρίς αρχαιολογικά τεκμήρια είχε γίνει αποδεκτή από τους αρχαιολόγους.
Ωστόσο από τις πρόσφατες έρευνες έχει γίνει φανερό ότι το Ιερό της Ήρας Ακραίας βρίσκεται στο λόφο της Δειράδας – Προφήτη Ηλία (Χ. Πιτερός, ΑΔ Χρονικά 2009), όπου έχουν αποκαλυφθεί από τις αρχές του περασμένου αιώνα τα Ιερά του Απόλλωνα Δειραδιώτη και της Αθηνάς Οξυδερκούς στα δυτικά του λόφου.
Ωστόσο ένα αρχαϊκό ιερό και ναός που βρέθηκε κοντά στην κορυφή στην ανατολική πλευρά του λόφου του Προφήτη Ηλία, δεν ταυτίσθηκε από τον ανασκαφέα μελετητή W. Vollgraff, διότι ένα σημαντικό αρχαϊκό ειδώλιο ανδρικής μορφής, μεταξύ των άλλων στο χώρο αυτό (εικόνα), 220 μ. ανατολικότερα από το Ιερό του Απόλλωνα Δειραδιώτη, ταυτίσθηκε λανθασμένα ως Απόλλωνας, ενώ πρόκειται για ειδώλιο του Δία, που συλλατρευόταν στη θέση αυτή με την Ήρα Ακραία, όπως έχουμε επισημάνει σε υπό έκδοση σχετική μελέτη μας.
Την άποψη ότι το Ιερό της Ήρας Ακραίας βρισκόταν στον Προφήτη Ηλία έχουν επισημάνει και άλλοι ερευνητές. Είναι αξιοσημείωτο ότι, λόγω λειψυδρίας, η Ήρα Ακραία είχε τα περισσότερα Ιερά στην Αργολίδα, όπως διαπιστώσαμε από την πρόσφατη αρχαιολογική έρευνα. Στο Αραχναίο, στον Προφήτη Ηλία Αγίου Αδριανού, στην κορυφή του όρους Εύβοια, πάνω από Ηραίο, στον Προφήτη Ηλία του Άργους, στην Ασίνη στο θεωρούμενο ναό του Απόλλωνα, όπως έχουμε επισημάνει (ΑΔ χρονικά 2010), διότι ένα αρχαϊκό ανάλογο ειδώλιο θεωρήθηκε και αυτό ως Απόλλωνας από τους Σουηδούς αρχαιολόγους ενώ απεικονίζει τον Δία. Επίσης το πιθανότερο η Ηρα Ακραία λατρευόταν και στην κορυφή της ακρόπολης των Μυκηνών.
Η εκκλησία της Παναγίας της Κατακρυμμένης – Πορτοκαλούσας είναι στενά συνδεμένη με την πόλη του Άργους και έπαιξε σημαντικό ρόλο κατά την Επανάσταση του 1821, όπου κατέφυγαν τα γυναικόπαιδα και οι γέροντες τον Απρίλιο του 1821, κατά την εισβολή του Κεχαγιάμπεη.
Στο χώρο αυτό λειτούργησε προεπαναστατικά, από το 1798 περίπου, σχολείο από την Δημογεροντία του Άργους και τον άρχοντα κοτσάμπαση του Άργους Νικ. Περούκα. Το σχολείο αυτό λίγα χρόνια αργότερα μεταφέρθηκε στην πόλη, στον τούρκικο Μπεκίρ Μαχαλά και λειτουργούσε στην περιοχή της Αγίας Παρασκευής και του Αγιάννη στη συνέχεια. Στο σχολείο αυτό είχε μαθητεύσει και ο επίσκοπος Παλαιών Πατρών Γερμανός.
Η εντοιχισμένη μαρμάρινη πινακίδα στην είσοδο κάτω από την εκκλησία της Παναγίας που αναφέρει ότι στο χώρο αυτό λειτούργησε κρυφό σχολείο: «Ενταύθα το έτος 1798 συνεστήθη και ελειτούργει ελληνικό κρυφό σχολείο. Εις τούτο εφοίτησε και ο επίσκοπος Παλαιών Πατρών Γερμανός ο υψώσας την σημαία της Επαναστάσεως του 1821» (εικόνα) δεν έχει καμία ιστορική βάση.
Λειτούργησε ανοιχτό σχολείο και όχι κρυφό σχολείο.
Η επιγραφή αυτή το πιθανότερο τοποθετήθηκε στα χρόνια της Δικτατορίας από τους αρμόδιους της εκκλησίας.
Ο μύθος για τη λειτουργία κρυφών σχολείων κατά την Τουρκοκρατία δημιουργήθηκε για πρώτη φορά κατά την επέτειο του εορτασμού της πεντηκονταετίας της Ελληνικής Επανάστασης, γύρω στα 1870, χωρίς αποδεικτικά στοιχεία και ιστορικές μαρτυρίες.
Κατά τον εορτασμό της συμπλήρωσης 150 χρόνων από την Ελληνική Επανάσταση το 1971, κατά τη Δικτατορία, επανήλθε η άποψη αυτή δριμύτερη περί κρυφών σχολείων από τους κύκλους της Εκκλησίας. Έκτοτε η μυθολογική αυτή άποψη είχε ως αποτέλεσμα κάθε εξωκκλήσι να είναι υποψήφιο «κρυφό σχολειό».
Την άποψη αυτή υποστηρίζουν συνήθως όσοι δεν έχουν από την πλευρά τους ασχοληθεί με την ιστορική έρευνα και αγνοούν κορυφαίους ιστορικούς μελετητές της νεότερης Ελληνικής Ιστορίας. Στη σχετική παραπάνω εντοιχισμένη επιγραφή στην Παναγία της Λάρισας πρέπει να διαγραφεί η λέξη «κρυφό» σχολείο. Διότι η άποψη αυτή είναι ανιστόρητη και παραπληροφορεί τους επισκέπτες.
Για να γίνει πλήρως κατανοητή η μυθολογία περί κρυφού σχολείου θα παραθέσω απόσπασμα από συνέντευξη της παγκοσμίως γνωστής βυζαντινολόγου Ελένης Γλύκατζη – Αρβελέρ, που δημοσιεύθηκε στην Εφημερίδα των Συντακτών (31 Οκτωβρίου – 1 Νοεμβρίου 2020):
«Το θέμα είναι ότι η Ελλάδα δεν γνώρισε Διαφωτισμό. Ποιος φταίει; Θα το πω, η Εκκλησία. Αφόρισαν σχεδόν τον Βολταίρο και όλους αυτούς. Ο μόνος διαφωτιστής στην Ελλάδα ήταν ο Ρήγας Φεραίος. Όταν τον σκότωσαν και αυτόν… να μη τα λέω, η Εκκλησία δεν θρήνησε το Ρήγα… Αλλά κατάφερε η Εκκλησία δύο πράγματα: πρώτον να πει αυτό που σας έλεγα για τον Διαφωτισμό και δεύτερον να μιλήσει για κρυφά σχολειά. Ποια κρυφά σχολειά; Όταν έχουμε τόσες βιβλιοθήκες, τόσους σοφούς, όταν έχουμε έγγραφα της εποχής που λένε για τα σχολεία που υπήρχαν, αν τα βάλουμε κάτω, θα δούμε ότι δεν είναι τα σχολεία της Πόλης και της Σμύρνης μονάχα, αλλά είναι τα ρουμελιώτικα σχολεία και πολλά άλλα. Ποια κρυφά σχολειά;»
Με τον εορτασμό της διακοσιοστής επετείου της Ελληνικής Επανάστασης (2021) καιρός είναι να ξεκαθαριστούν και να διορθωθούν πλάνες και ανιστόρητες απόψεις περί «κρυφού» σχολειού. Άλλωστε η μελέτη της ιστορικής έρευνας δεν έχει τέλος. «Το Έθνος πρέπει να θεωρεί εθνικό ότι είναι αληθές». Διονύσιος Σολωμός.
Για το σημαντικό προεπαναστατικό σχολείο της Τουρκοκρατίας στο Άργος, το οποίο συνέχισε ο Ι. Καποδίστριας με το γνωστό καποδιστριακό σχολείο, θα αναφερθούμε διεξοδικά σε άλλο χώρο.
