του Γιώργου Νικολόπουλου
Το 1946, η Διεύθυνση Αρχαιοτήτων και Ιστορικών Μνημείων του τότε υπουργείου Θρησκευμάτων και Εθνικής Παιδείας παρουσίασε μία έκθεση 160 σελίδων με τις λεηλασίες και τις καταστροφές των κατακτητών (Γερμανών, Ιταλών και Βουλγάρων) σε 37 περιοχές της χώρας.
Η έκθεση ήταν ελλιπής. Όπως αναφέρεται στον πρόλογο, κάποιες περιοχές δεν είχαν εξετασθεί έως τότε από αρχαιολογικό υπάλληλο, ενώ «καθ’ εκάστην σχεδόν έφθαναν εις το Υπουργείον ειδήσεις περί ζημιών».
Αναφέρονται κλοπές αρχαιοτήτων, αυθαίρετες ανασκαφές, μεγάλες καταστροφές ή φθορές σε αρχαιολογικούς χώρους και μνημεία, ζημιές από πολεμικές ενέργειες. Δεν έλειψαν και οι βανδαλισμοί σε αντικείμενα των μουσείων και των χώρων τα οποία δεν είχαν αρχαιολογική αξία (πχ σπάσιμο θυρών, κλοπές και φθορές επίπλων, υπηρεσιακών αντικειμένων κλπ).
Πολλές καταστροφές έγιναν για λόγους διασκέδασης αλλά και από μίσος κατά την αποχώρησή τους από την Ελλάδα.
Υπάρχουν και παραδείγματα όπου τα μνημεία έγιναν κέντρα ακολασίας. Αναφέρει χαρακτηριστικά η έκθεση: “Συχνά Ιταλοί στρατιωτικοί συνουσιάζοντο μετά γυναικών και ανδρών επί της Ακροπόλεως”.
Τμήματα των στρατών κατοχής στρατοπέδευαν μέσα στους αρχαιολογικούς χώρους για να έχουν ασυλία από τις επιθέσεις Ελλήνων ανταρτών ή συμμάχων ή για να επιρρίψουν σε αυτούς την ευθύνη σε περίπτωση καταστροφών.
Υπήρχε συμφωνία μεταξύ Ελλήνων και Γερμανών να μην λεηλατηθούν οι αρχαιολογικοί χώροι, οι οποίοι θα εποπτεύονταν από τις αρχαιολογικές υπηρεσίες. Ωστόσο, οι Γερμανοί, οι Ιταλοί και οι Βούλγαροι, είτε επειδή δρούσαν με αδιαφορία και άγνοια, είτε επειδή απέβλεπαν σε οφέλη από αρχαιοκαπηλίες, τήρησαν σε μικρό βαθμό τη συμφωνία. Και οι γερμανικές στρατιωτικές αρχές μέσω των δικών τους αρχαιολόγων, επιχειρούσαν να συγκαλύψουν τις ενέργειες που γίνονταν από τις δικές τους στρατιωτικές δυνάμεις.
Oι κλοπές αρχαίων ευρημάτων θα ήταν ακόμη μεγαλύτερες εάν πριν από τον πόλεμο δεν είχε οργανωθεί η μεγάλη επιχείρηση «εξασφαλίσεως των αρχαιοτήτων», όπως ονομάστηκε. Αυτή περιελάμβανε πλήρη εκκένωση των μουσείων και απόκρυψη των εκθεμάτων σε υπόγεια, και σπηλιές. Οι εισβολείς βρήκαν άδεια μουσεία…
Στην Αργολίδα
Στην Αργολίδα, καταστροφές και κλοπές έγιναν από τους Γερμανούς και τους Ιταλούς. Υπάρχουν αναφορές για τις Μυκήνες, το Άργος, την Τίρυνθα, το Ναύπλιο και την Ασίνη.
Ωστόσο, δεν υπάρχει καμία αναφορά για την Επίδαυρο, και μάλλον αυτό οφείλεται στην έλλειψη προσωπικού για να κάνει την καταγραφή. Φαίνεται αδύνατο ανάμεσα στους εκατοντάδες αρχαιολογικούς χώρους της χώρας οι οποίοι αναφέρονται στην έκθεση, να απουσιάζει ένας από τους σημαντικότερους…
Ακολουθεί η καταγραφή των ζημιών στην Αργολίδα (χωρίς ωστόσο να γίνει αναφορά σε κλοπές και φθορές που έχουν γίνει σε μουσεία και αρχαιολογικούς χώρους και τα οποία δεν έχουν αρχαιολογικό ενδιαφέρον).
Καταστροφή των αρχαίων τάφων της Ασίνης
Τεράστιες καταστροφές έγιναν στην ακρόπολη της Ασίνης. Όπως αναφέρεται στην έκθεση, το καλοκαίρι του 1943 από τους Ιταλούς καταστράφηκαν αρχαίοι τάφοι, το περιεχόμενο των οποίων δεν παραδόθηκε στην Ελληνική Αρχαιολογική Υπηρεσία. Σκοπός των καταστροφών ήταν να γίνουν οχυρωματικά έργα. Όπως τονίζεται, κύριος υπεύθυνος της επιχείρησης ήταν ο λοχαγός Μπανιολέζι ο οποίος το Σεπτέμβριο του 1943 αιχμαλωτίσθηκε από τους Γερμανούς. Την καταστροφή της ακρόπολης της Ασίνης συνέχισαν οι Γερμανοί.
Κλοπές ευρημάτων από το Μουσείο του Άργους
Κλοπές αρχαίων ευρημάτων έγιναν στο Αρχαιολογικό Μουσείο του Άργους:
• Ιταλοί από τη διοίκηση του Άργους διέρρηξαν το παράθυρο του Μουσείου και έκλεψαν πολλά αρχαία ευρήματα. Όπως αναφέρεται, το σημαντικότερο από όσα κλοπιμαία είχαν καταγραφεί ήταν ένα χρυσό δαχτυλίδι. Επίσης, κλάπηκαν πολλά αριθμημένα αντικείμενα και άλλα που βρίσκονταν σε σφραγισμένα κιβώτια με γλυπτά και πήλινα αντικείμενα, τα οποία δεν βρέθηκαν στη συνέχεια. Είχαν ανακαλυφθεί κατά τις ανασκαφές του Βόλγκραφ, μερικές δεκαετίες πριν. Ένα από τα σφραγισμένα κιβώτια, οι Ιταλοί το πήραν μαζί τους με ολόκληρο το περιεχόμενό του…
• Στις 24 Οκτωβρίου 1941, ο Ιταλός λοχαγός διοικητής του Άργους Α. Marcarino αφαίρεσε από το Μουσείο της πόλης ένα ιππάριο, πέντε αγγεία γεωμετρικής περιόδου, δυο λύχνους, δύο ειδώλια γυναικών κά. Όταν όμως έμαθε ότι θα του ζητηθεί να τα επιστρέψει έκανε το εξής: Στις 30 Οκτωβρίου, σκηνοθέτησε μια νέα αρπαγή στο μουσείο, στην οποία συμμετείχε ο ίδιος και στρατιώτες του. Εκτός από αρχαία αντικείμενα, τη δεύτερη φορά πήρε και τον κατάλογο εκθεμάτων του μουσείου. Δικαιολογήθηκε ότι τα πήρε από το μουσείο με σκοπό να …μελετήσει την Ιστορία του Άργους. Τα επέστρεψε στη συνέχεια, ωστόσο, τρία από τα πήλινα αγγεία «ξέχασε» να τα δώσει…
Καταστροφές και χάραγμα ονομάτων στις Μυκήνες
Στην Ακρόπολη και τους θολωτούς τάφους των Μυκηνών Γερμανοί και Ιταλοί έκαναν πλήθος καταστροφών:
• Το καλοκαίρι του 1941, Γερμανοί στρατιώτες πήραν δύο πλάκες από τον κυκλικό περίβολο των τάφων. Κύλισαν λίθους οι οποίοι καταστράφηκαν, κατέστρεψαν και άλλους και προξένησαν σημαντικές ζημιές σε πέντε πλάκες του περιβόλου.
• Τον Αύγουστο του 1943 πέντε Γερμανοί αξιωματικοί και στρατιώτες μπήκαν στο «Θησαυρό του Ατρέα» και με κοπίδι και σφυρί κατέστρεψαν πέντε λίθους του τάφου για να αφαιρέσουν πέντε χάλκινους ήλους.
• Άλλοι τέσσερις Γερμανοί με τα περίστροφά τους πυροβόλησαν τα λιοντάρια της Πύλης των Λεόντων δημιουργώντας ζημιές στο παγκόσμιας φήμης μνημείο. (Στην έκθεση αναφέρονται αναλυτικά οι ζημιές που προκλήθηκαν από τις σφαίρες).
• Γερμανοί στρατιώτες μετακίνησαν επίσης λίθους από την ακρόπολη και έσπασαν διάφορα αρχαία, μεταξύ αυτών μία λεκάνη από πυρόλιθο. Δεν πρόλαβαν να καταστρέψουν μια γούρνα από τιτανόλιθο καθώς εμποδίστηκαν από τον φύλακα.
• Γερμανοί σκάλισαν στην Πύλη των Λεόντων με ξιφολόγχες τα ονόματά τους. Για να μην τα καταστρέψουν άλλοι, τα έγραψαν σε σημεία που βρίσκονται σε μεγάλο ύψος, αφού χρησιμοποίησαν τη σκάλα που είχαν στο στρατιωτικό αυτοκίνητο.
• Τον Ιανουάριο του 1943 οι Ιταλοί γκρέμισαν λίθους από την ακρόπολη των Μυκηνών. Άλλοι μετακίνησαν τρεις πλάκες από τον περίβολο των τάφων. Ένας στρατιώτης, χάραξε με ξιφολόγχη το όνομά του: “LOCATELLI MARIO – 303 Regg. Fant.”
Οχυρωματικά έργα και καταστροφές στην Τίρυνθα
Το καλοκαίρι του 1944 οι Γερμανοί προκάλεσαν μεγάλες και ουσιώδεις καταστροφές στην ακρόπολη της Τίρυνθας μιας και έκαναν εκτεταμένα οχυρωματικά έργα ανοίγοντας δυο μεγάλα καταφύγια στο βράχο.
«Πλησίον της εισόδου ανέσκαψαν θέσιν τηλεβόλου και εκείθεν ήγαγον καλώδιον ηλεκτρικού ρεύματος σκάψαντες εις αρκετόν βάθος όλην την Ακρόπολιν κατά πλάτος. Άλλη θέσις πολυβόλου είχεν ανασκαφεί επί της μέσης Ακροπόλεως. Η μεγαλυτέρα όμως φθορά επήλθε κατά την κατασκευήν του τρίτου πυροβολείου εις την δυτικήν αυλήν. Ανεσκάφη όλη η αυλή ένεκα του χάνδακος και ανετινάχθη το εκ συμπαγούς λίθου κατώφλιον της εισόδου προς την αυλήν. Επίσης κατέστρεψαν μέρος του βωμού και της παρ’ αυτών κιονικής βάσεως. Κατά τας εργασίας χρησιμοποίησαν δυναμίτιδα κατ’ επανάληψιν και εις διάφορα σημεία έφθασαν μέχρι των θεμελίων της οικοδομής».
Τον Απρίλιο του 1943, οι Ιταλοί πήραν τις πέτρες από τις οικίες της αρχαίας πόλης της Τίρυνθας, τις φόρτωσαν σε δύο φορτηγά και τις χρησιμοποίησαν για έργα οδοποιίας.
Άλλες δράσεις των κατακτητών
• Το Φεβρουάριο του 1942, Ιταλοί στρατιώτες που διέμεναν στις «Φυλακές Λεονάρδου» στο Ναύπλιο, έσπασαν με βίαιο τρόπο την πόρτα και άνοιξαν πολλά από τα κιβώτια με αρχαία που βρίσκονταν εκεί, προκαλώντας ζημιές σε αυτές «και σύγχυσιν ανεπανόρθωτον δια την επιστήμην».
• Στα τέλη Φεβρουαρίου του 1942 οι ιταλικές Αρχές διέταξαν τη μεταφορά των πέντε ιστορικών κανονιών του Ναυπλίου (τα γνωστά «Πέντε αδέρφια») καθώς και ενός ακόμα παρόμοιου και μιας βομβάρδας της ενετικής περιόδου. Δεν πρόλαβαν ωστόσο να τα …εξαφανίσουν. Δικαιολογήθηκαν για την κλοπή λέγοντας ότι πίστεψαν πως επρόκειτο για παλιοσίδερα.
• To καλοκαίρι του 1943, στο κάστρο Λάρισα του Άργους, Ιταλοί μετατόπισαν πέτρες από το ενετικό τείχος και τις χρησιμοποίησαν σε οχυρωματικά έργα.
• Μετά το τέλος της Κατοχής, στο Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο εντοπίστηκαν αρχαία πήλινα αντικείμενα από το Άργος τα οποία και μεταφέρθηκαν στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Αυτά είχαν βρεθεί σε εκσκαφές στρατιωτικού χαρακτήρα που έκαναν οι Γερμανοί.
