Ο Μίκης Θεοδωράκης, ο Γιώργος Σεφέρης και ένα σημείο στίξης στο ποίημα «Άρνηση»

Ο Μίκης Θεοδωράκης στο διάστημα 1960 -1961 έγραψε στο Παρίσι μουσική, πάνω σε ποίηση Γιώργου Σεφέρη. Τα ποιήματα που μελοποιήθηκαν είναι: «Άρνηση» («Στο περιγιάλι το κρυφό), «Κράτησα τη ζωή μου», «Άνθη της πέτρας» και «Μέσα στις θαλασσινές σπηλιές». Τα τραγούδια αυτά ηχογραφήθηκαν τον Φλεβάρη του 1962 ,με την φωνή του Γρηγόρη Μπιθικώτση για τον δίσκο «Επιφάνια».

Το ποίημα «Άρνηση» με την μελοποίησή του, έχασε δύο πράγματα:

• τον τίτλο του, αφού οι περισσότεροι που αναφέρονται σ’ αυτό, χρησιμοποιούν ως τίτλο τις πρώτες λέξεις του ποιήματος «Στο περιγιάλι το κρυφό» ή σκέτο «Το περιγιάλι»
και

• μια άνω τελεία, για την οποία έγινε πολύς λόγος μιας και ο Σεφέρης είχε τονίσει στον Μίκη Θεοδωράκη να είναι ιδιαίτερα προσεκτικός με την άνω τελεία που υπάρχει στον στίχο της τρίτης στροφής.

Οι στίχοι στην τρίτη στροφή του ποιήματος «Άρνηση» λένε:

Με τι καρδιά, με τι πνοή,
τι πόθους και τι πάθος
πήραμε τη ζωή μας• λάθος!
κι αλλάξαμε ζωή.

(Αν δεν υπήρχε το θέμα με το περίφημο κόμμα στον διφορούμενο χρησμό της Πυθίας «ήξεις αφήξεις ουκ εν πολέμω θνήξεις», αυτή η άνω τελεία θα ήταν το πιο πολυσυζητημένο σημείο στίξης της ελληνικής γραμματείας…)

Αυτή η άνω τελεία αλλάζει όλο το νόημα, και αυτό τόνισε και ο ποιητής πριν την ηχογράφηση, κάτι όμως που παρέλειψε ο ερμηνευτής.

Έτσι λοιπόν το νόημα του τραγουδιού και των στίχων χωρίς αυτή την άνω τελεία σημαίνει… «πήραμε τη ζωή μας λάθος κι αλλάξαμε ζωή».

Την ίδια χρονιά τα τραγούδια ηχογραφήθηκαν εκ νέου με ενορχηστρωτή τον Κώστα Κλάββα και ερμηνευτή τον Γιώργο Μούτσιο. Εκεί ο ερμηνευτής αποκατέστησε το λάθος στο «Περιγιάλι» και η άνω τελεία, μπήκε στη σωστή θέση, αποκαθιστώντας το νόημα του ποιήματος, χωρίς όμως να πολυτραγουδηθεί.

Ο ίδιος ο Θεοδωράκης γράφει αναφερόμενος στον δίσκο του «Επιφάνια» και στις περιπέτειες με την άνω τελεία:

«Ήθελα τα “Επιφάνια” -ακριβώς γιατί ο στίχος ήταν τόσο διανοουμενίστικος- να τα περάσω σε όσο το δυνατόν πιο πλατύ κοινό με λαϊκό μουσικό ένδυμα. Άλλωστε αυτή ήταν η πρώτη φορά που ελεύθερος στίχος φιλοδοξούσε να γίνει απλό λαϊκό τραγούδι. Να συντροφεύει δηλαδή τον κοσμάκη παντού. Στο γιαπί, στην ταβέρνα, στην εκδρομή, στην παρέα. Όταν ηχογραφούσαμε, λέω στον Μπιθικώτση “πρόσεξε την άνω τελεία. Εκεί που λες πήραμε τη ζωή μας, βάλε παύση πριν πεις λάθος”. Στα αυτιά μου είχα την προτροπή – παράκληση του ποιητή: “Την άνω τελεία! Την άνω τελεία! Αλλιώτικα μου αντιστρέφεις το νόημα”. Τελικά όμως αυτό αποδείχθηκε ανεφάρμοστο στην πράξη, με αποτέλεσμα να ακουστεί η λέξη “λάθος” κολλητά στο “πήραμε τη ζωή μας”, δίνοντας αντίθετο νόημα στο ποίημα. Όμως πόσο κατανοητό ήταν για το λαό, που ποιος λίγο, ποιος πολύ, είχε πάρει τη ζωή του λάθος…».Η επιτυχία μάλιστα αυτή και η ανταπόκριση που είχε στον κόσμο το τραγούδι, έκανε τον ποιητή να νιώσει σαν μικρό παιδί, λησμονώντας την απώλεια της άνω τελείας του».

Το καλοκαίρι του 1962 ο Σεφέρης αγκαζέ με τον Μίκη και τον Γ. Π. Σαββίδη τριγυρνούσε στις ταβέρνες της Πλάκας για να ακούσει το «Περιγιάλι το κρυφό».

Γράφει σχετικά ο Μίκης: «Ποτέ ίσως ένας Σεφέρης δεν είχε γίνει σαν μικρό παιδί. Γελούσε, έλαμπε ολόκληρος από ευτυχία, και νομίζω πως εκείνη τη βραδιά επέτρεψε στην τόσο αυστηρή του καρδιά να με αγαπήσει. Στο μέτρο φυσικά του επιτρεπτού για ένα διπλωμάτη».

Κι αν οι στίχοι έχασαν μια άνω τελεία, το τραγούδι γνώρισε την απόλυτη επιτυχία.

Τραγουδήθηκε από τις μεγαλύτερες διαδηλώσεις, μέχρι τις μικρότερες ταβέρνες της χώρας και ακούγεται μέχρι και σήμερα.

Τι να πρωτοθυμηθεί κανείς από μία παρουσία στον σύγχρονο ελληνικό πολιτισμό – και όχι μόνο- που έχει αφήσει ανεξίτηλο το αποτύπωμά του στα σπουδαιότερα έργα όλων των εποχών.

Αντίο Μίκη,
απόλυτη προσωποποίηση της καλλιτεχνικής ιδιοφυΐας, της έκφρασης του κοινωνικού αγώνα, του πάθους και του συναισθήματος, θα ταξιδεύεις αιώνια “πετώντας” από γενιά σε γενιά, από πολιτισμό, σε πολιτισμό…

Επιμέλεια
Μαρία Βασιλείου

Η “Άρνηση” με τον Γρηγόρη Μπιθικώτση:

Η “Άρνηση” με τον Γιώργο Μούτσιο: