Τα αποτελέσματα μιας δασικής πυρκαγιάς, με πρώτη ματιά είναι καταστροφικά για την πανίδα και τη χλωρίδα και το συνολικό δασικό οικοσύστημα. Καταστρέφονται οι φυσικοί πόροι, τα οικολογικά αποθέματα, η βιοποικιλότητα, η περιβαλλοντική κληρονομιά. Η καταστροφή αυτή έχει και μακρoχρόνια επακόλουθα στην πορεία του χρόνου με απρόβλεπτες πολλές φορές περιβαλλοντικές ανατροπές. Μια δασική πυρκαγιά, έχει επιπτώσεις στη μεγιστοποίηση των πλημμυρικών φαινομένων, της διάβρωσης και της απομάκρυνσης γόνιμου εδάφους, ελαχιστοποιεί τον εμπλουτισμό των υπόγειων νερών από τα νερά της βροχής και του χιονιού, η ευρύτερη περιοχή χάνει ένα από τους σημαντικότερους πνεύμονές της σε καθαρό και δροσερό αέρα, το μικρο-κλίμα της περιοχής μεταβάλλεται σε θερμότερα καλοκαίρια και ψυχρότερους χειμώνεςκαι όταν μάλιστα επαναλαμβάνονται οι πυρκαγιές στην ίδια περιοχή, τότε η ερημοποίηση με την πλατιά της έννοια γίνεται φαινόμενο γηγενές της περιοχής που δεν αναστρέφεται ποτέ πια. Με λίγα λόγια πλήττονται, η Φύση, η κοινωνία και η οικονομία.
Στη Ελλάδα και στην ευρύτερη Μεσογειακή λεκάνη, αλλά και στην Καλιφόρνια, στη Χιλή, στο νοτιοδυτικό άκρο της Αφρικής και της Αυστραλίας, μεταξύ του 30ού και του 40ού παραλλήλου του βόρειου και νότιου ημισφαιρίου, οι κλιματικές συνθήκες –Μεσογειακό κλίμα, χαρακτηρίζονται από θερμά και ξηρά καλοκαίρια και μέτρια βροχερούς, ήπιους χειμώνες. Όμως, σ’ αυτές τις τόσο απομακρυσμένες μεταξύ τους περιοχές, που δεν είχαν καμία χλωριδική επαφή, αναπτύσσεται ένας πανομοιότυπος τύπος βλάστησης, γνωστός ως “αείφυλλη σκληρόφυλλη βλάστηση”. Η ομοιότητα δεν είναι τυχαία. Τα φυτά που συνθέτουν τη βλάστηση στις περιοχές με μεσογειακό κλίμα πρέπει να επιβιώσουν στη μακριά άνυδρη και άνομβρη θερινή περίοδο. Εξ’ αυτού του γεγονότος έχουν αναπτυχθεί λεπτές ισορροπίες χιλιάδων και εκατομμυρίων ετών, λογικές επιβίωσης της Φύσης και των έμβιων όντων της, που είναι δύσκολο να τις συλλάβουμε αν δούμε τα πράγματα αποσπασματικά και πυροσβεστικά.
Τα περισσότερα των δασών μας είναι αείφυλλα-φέρουν όλο το χρόνο φύλλα, γιατί στις κλιματικές συνθήκες του Μεσογειακού χώρου, χρειάζονται για την επιβίωσή τους κατά πολύ μικρότερες ποσότητες νερού, απ ότι τα άλλα δασικά είδη. Επίσης, είναι σκληρόφυλλα για να μειώνουν την απώλεια νερού από τους επιδερμικούς τους πόρους. Δηλαδή, κάτω από την επιδερμίδα των φύλλων τους διαθέτουν αδιάβροχες κηρώδεις ουσίες που τους προσδίδουν χαρακτηριστική σκληρότητα, παγιδεύοντας όμως το νερό, που με άλλο τρόπο θα εξατμιζόταν κατά τη διάρκεια των υψηλών θερμοκρασιών του καλοκαιριού. Εξάλλου, και προκειμένου να μην εξαντληθεί το λιγοστό εδαφικό νερό στη διάρκεια του καλοκαιριού, τα μεσογειακά φυτά κλείνουν τα στόματα των φύλλων τους – από τα οποία διαχέεται η υγρασία στο περιβάλλον – κατά τις θερμές ώρες. Μεταπίπτουν δηλαδή σε θερινή νάρκη, μειώνοντας στο ελάχιστο τη βιολογική τους δραστηριότητα.
Στο Μεσογειακό χώρο,σε κάθε τετραγωνικό μέτρομεταφέρονται με τον άνεμο, εκατομμύρια σπόροι διαφορετικών ετήσιων φυτών. Έτσι, χαμομήλια, ραδίκια, παπαρούνες, μαργαρίτες και ένα σωρό αλλά, πριν ριζώσουν κάπου, κάνουν το μοναδικό ταξίδι της ζωής τους με τη μορφή των σπόρων τους. Αν μάλιστα φύτρωναν όλοι αυτοί οι σπόροι, τότε κάθε φυτό θα απαιτούσε ισοκατανομή του όντως ελάχιστου εδαφικού νερού -στο Μεσογειακό χώρο, για να αναπτύξει τη βιομάζα του. Έτσι, αντιμέτωπες με αυτό τον κίνδυνο, οι μεσογειακές φυτοκοινωνίες, ανέπτυξαν δύο μηχανισμούς άμυνας ή προσαρμογής. Ο ένας είναι η μεγάλη πυκνότητα των θάμνων, που, κυριολεκτικά, κρύβουν τον ήλιο από το έδαφος και δεν επιτρέπουν στους νέους σπόρους να φυτρώσουν. Ο άλλος είναι, μια εκπληκτική προσαρμογή, η λεγόμενη αλληλοπάθεια. Δηλαδή, ορισμένοι μεσογειακοί θάμνοι τροφοδοτούν το έδαφος με ουσίες που εμποδίζουν την ανάπτυξη του ριζικού συστήματος των ετήσιων φυτών. Αυτός είναι ένας από τους λόγους που στα Μεσογειακά οικοσυστήματα δεν υπάρχουν τα συνήθη ετήσια φυτά άλλων δασικών τύπων. Η πυκνότητα των θάμνων και η αλληλοσυσχέτισή τους, επιδρούν και στους σπόρους των ίδιων των μεσογειακών θάμνων και πεύκων. Εξάλλου, όπως σημειώνουν ο ειδικοί, οι θάμνοι πολλαπλασιάζονται με πρεμνοβλάστημα και ριζοβλάστημα, ενώ τα πεύκα δεν διαθέτουν τέτοια ικανότητα. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, που φαίνεται ότι είναι ασφυκτικές με ανθρώπινους όρους, οι σπόροι των πεύκων που πέφτουν στο έδαφος δεν επιβιώνουν όλοι. Έτσι, τα μεσογειακά πεύκα αδυνατούν να ανανεωθούν, εκτός και εάν υπάρξει προσωρινή απελευθέρωση του εδάφους από τον ανταγωνισμό των πυκνών θάμνων και την αλληλοσυσχέτιση που προκαλούν. Δηλαδή, και πάλι με ανθρώπινους όρους, αφού η Φύση δεν διαθέτει ούτε πριόνια, ούτε σκαπτικά και τσεκούρια για να κόβει και να ξεριζώνει τους θάμνους, την ευκαιρία αυτή τους την προσφέρει μόνο η πυρκαγιά. Σημειώνεται, ότι οι θερινές καταιγίδες με αστραπές και κεραυνούς είναι συχνές στο μεσογειακό χώρο, οπότε η πιθανότητα πρόκλησης πυρκαγιάς ή και αυτοανάφλεξης στην κατάξερη βλάστηση είναι μεγάλη.
Με τη διαδικασία της φυσικής επιλογής τα σκληρόφυλλα αείφυλλα φυτά ανέπτυξαν και άλλες προσαρμογές, δημιουργώντας μια ιδιόμορφη βλάστηση, την πυρόφυτη βλάστηση, που αντέχει στις πυρκαγιές. Υπάρχουν τα παθητικά και τα ενεργητικά πυρόφυτα. Τα παθητικά πυρόφυτα, αναπτύσσουν ιδιαίτερη αντοχή στις υψηλές θερμοκρασίες, αλλά και στις ίδιες τις φλόγες, ως αποτέλεσμα ποικίλων μηχανικών και χημικών διεργασιών. Για παράδειγμα, ορισμένα είδη αντέχουν τις υψηλές θερμοκρασίες χάρη στον παχύ φλοιό τους (Φελλοφόρος Δρυς), άλλα αναφλέγονται δύσκολα γιατί έχουν πολύ σκληρό ξύλο (Ίταμος και κάποιες Δρύες) ή υψηλή περιεκτικότητα μεταλλικών στοιχείων στο ξύλο τους (Αλμυρίκια). Η Κουκουναριά ρίχνει τα χαμηλά κλαδιά της, δημιουργώντας ομβρελοειδή κόμη πολλά μέτρα πάνω από το έδαφος, όπου καμιά φλόγα δεν τη φθάνει. Μερικές Πτέριδες και άλλα φυτά προφυλάσσουν τα αναπαραγωγικά τους όργανα κάτω από το έδαφος. Αντίθετα, τα ενεργητικά πυρόφυτα συνήθως καίγονται εύκολα, αλλά η βλαστητική ανάπτυξή τους ευνοείται από την πυρκαγιά. Το Πουρνάρι παράγει μετά τη φωτιά παραβλαστήματα και ριζοβλαστήματα από τη βάση του κορμού και τις ρίζες αντίστοιχα. Η Κουμαριά, τα Ρείκια, οι Άρκευθοι-Κέδρα, το Φυλίκι, ο Σχίνος και άλλα δημιουργούν ριζώματα που μοιάζουν με ρόζο και βρίσκονται σε αδράνεια επί πολλά χρόνια. Μετά τη φωτιά, τα ριζώματα ξυπνούν από το λήθαργό τους και δίνουν μέσα σε λίγες ημέρες τα πρώτα βλαστάρια με τη μορφή παραβλαστημάτων. Η ταχύτητα αύξησης των παραβλαστημάτων και των ριζοβλαστημάτων είναι πολύ μεγάλη. Στο τέλος της επόμενης από την πυρκαγιά βλαστητικής περιόδου φθάνουν σε ύψος μέχρι και 60% του μητρικού φυτού. Γι αυτό άλλωστε, συνηθίζουν οι βοσκοί –στην προσπάθειά τους να δημιουργήσουν φρέσκια τροφή για τα ζώα τους, να βάζουν φωτιές σε δασωμένους θαμνότοπους, αλλά πολλές φορές ξεφεύγουν της προσοχής τους και επεκτείνονται στο γειτονικό δάσος, με καταστροφικά αποτελέσματα. Η Σουσούρα – ένα είδος ρεικιού που βρίσκεται στα πιο φτωχά και ξηρά εδάφη της χώρας μας και ενοχοποιείται για το φαινόμενο της αλληλοπάθειας, παραμένει βιολογικά ανενεργή δύο-τρία χρόνια μετά τη φωτιά, δίνοντας τον απαραίτητο χρόνο στα νεαρά φυτά της πεύκης να ριζώσουν και να αναπτυχθούν. Τέλος υπάρχουν και εκείνα τα ενεργητικά πυρόφυτα όπου η πυρκαγιά ενεργεί για την καλύτερη διασπορά των σπόρων τους. Τέτοια φυτά είναι τα μεσογειακά Πεύκα, ιδίως η Χαλέπιος Πεύκη, που μαζί με την Τραχεία Πεύκη και την Κουκουναριά σχηματίζουν τα μεσογειακά πευκοδάση μας.Η νομοτέλεια της Φύσης δεν αφήνει τίποτε στην τύχη. Είναι όντως μια μεγαλειώδης επίδειξη της δυνατότητας προσαρμογής που διαθέτει η Φύση!!!
Η δασοκάλυψη της χώρας κυριαρχείται από τα Μεσογειακά δάση. Δάση με τα οποία έχουμε μάθει να ζούμε, αλλά και με τις πυρκαγιές τους. “Το καλύτερο που έχουμε να κάνουμε είναι να μην κάνουμε τίποτε, απλώς να προστατέψουμε το δάσος από τη βοσκή και τους καταπατητές”, απαντούσε σχεδόν πάντοτε ο διαπρεπής καθηγητής της δασολογίας Σ. Ντάφης στις επίμονες ερωτήσεις των δημοσιογράφων, μετά από κάθε δασική πυρκαγιά. Τέτοιες ή παρόμοιες απαντήσεις μας αποσβολώνουν, καθότι έχουμε μάθει, να μας υπόσχονται …αναδασώσεις.
Και οι δασικοί επιμένουν. “Στην πραγματικότητα δεν υπάρχει ώριμο μεσογειακό δάσος που κάηκε και προστατεύθηκε, χωρίς να αναγεννηθεί με φυσικό τρόπο. Αντίθετα, σε περιοχές που δεν κάηκαν τον τελευταίο αιώνα τα πεύκα λιγοστεύουν κάθε χρόνο, χωρίς δυνατότητα αναγέννησης. Οι δασικές πυρκαγιές είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με τη διατήρηση των μεσογειακών οικοσυστημάτων. Απλώς, η οικολογική τους σημασία δεν έγινε μέχρι σήμερα κατανοητή επειδή τα αποτελέσματά τους συγχέονται με τη μεταπυρική οικονομική δραστηριότητα του ανθρώπου, ιδιαίτερα με την υπερβόσκηση και την οικοπεδοποίηση που οδηγούν σε αποδάσωση. Η ισχυρότατη οικολογική σχέση μεταξύ πυρκαγιών και μεσογειακών οικοσυστημάτων εξηγεί γιατί οι πυρκαγιές δεν αντιμετωπίζονται εύκολα. Όπως δεν αντιμετωπίζονται εύκολα και οι σεισμοί οι πλημμύρες και άλλα φυσικά φαινόμενα….Τα μεσογειακά οικοσυστήματα θα αντιδρούν σε κάθε προσπάθεια αλλαγής του αιώνιου κύκλου φωτιάς-αναγέννησης.
Από την πρώτη στιγμή που ένα νέο μεσογειακό δάσος αρχίζει τη μετα-πυρική διαδικασία φυσικής αναγέννησης, ετοιμάζεται για την επόμενη πυρκαγιά. Σ’ αυτό βοηθούν και πάλι οι μεσογειακές κλιματικές συνθήκες, αφού στη μεγαλύτερη διάρκεια του έτους οι τιμές της θερμοκρασίας και της υγρασίας είναι εντελώς ακατάλληλες για την επιβίωση των σαπροφυτικών μυκήτων που αποσυνθέτουν την οργανική ύλη σε απλούστερα συστατικά. Με αυτό τον τρόπο, συσσωρεύονται στο έδαφος ξηρές βελόνες των πεύκων, φύλλα, κλαδιά, νεκροί θάμνοι και νεκρά δέντρα. Και όπως αντιλαμβάνεστε, δημιουργείται μια βιομάζα ιδιαίτερα εύφλεκτη, λόγω και της θερινής ξηρότητας, η οποία περιμένει κάποιο κεραυνό, την ανθρώπινη αμέλεια ή τον εμπρησμό για να εκδηλωθεί ξανά το φαινόμενο της πυρκαγιάς. Τα μεσογειακά πεύκα είναι φωτόφιλα. Έτσι, όταν τα χαμηλότερα κλαδιά δεν φωτίζονται, αχρηστεύονται και ξηραίνονται, δεν πέφτουν όμως από τα δέντρα. Χρόνια ολόκληρα κρέμονται νεκρά κλαδιά με ξηρές βελόνες κοντά στο έδαφος. Έτσι, μια απλή έρπουσα φωτιά μετατρέπεται εύκολα σε επικόρυφη, άρα και με δυναμικότερη προοπτική εξέλιξης. Εξάλλου, τα πεύκα διαθέτουν και την εύφλεκτη ρητίνη, όπως εύφλεκτα είναι και τα αιθέρια έλαια των θάμνων που εμπλουτίζουν το δασικό μικροπεριβάλλον.
Είναι γεγονός ότι η δασοπυροσβεστική αντίληψηπου επικρατεί σήμερα δεν είναι ούτε αρκετή, ούτε και αποσοβεί κινδύνους και καταστροφές. «Τη φωτιά δεν τη σβήνεις με τα αεροπλάνα και τα ελικόπτερα το καλοκαίρι, όσα και αν αγοράσεις. Τη φωτιά τη σβήνεις από τον χειμώνα», λένε παλιοί δασικοί υπάλληλοι,τότε που τα δάση αποτελούσαν μέρος της οικονομικής ζωής των κοινοτήτων. Τότε το κράτος επένδυε σε αυτά, έκανε υποδομές, μικρά έργα για την κτηνοτροφία όπως υδατοδεξαμενές, καλλιέργεια πηγών, μικρά φράγματα για την αποτροπή της διάβρωσης και των πλημμυρών, δασοδρόμους για την παραγωγή ξυλείας, καθαρισμούς της νεκρής βλάστησης για τις φωτιές, αναδασώσεις όπου το δάσος δεν μπορούσε να επανέλθει φυσικά, έργα αναψυχής. Όλα αυτά ατόνησαν όταν το κράτος αποφάσισε ότι δεν χρειάζεται να ασχολούμαστε με την δασοπροστασία αλλά μόνο με την δασοπυρόσβεση!!!! Και τώρα χρησιμοποιούμε ως άλλοθι και την κλιματική αλλαγή!!! Ενώ η Εθνική Στρατηγική για τα Δάση του 2018 που αποτέλεσε κοινό τόπο επιστημόνων και πολιτών και έχει ορίζοντα 20ετίας δεν λέει να ανασυρθεί από τα χρονοντούλαπα της ιστορίας!!! Ας ελπίσουμε ότι θα γίνει αυτό από την ειδική επιτροπή που συγκροτήθηκε από την Ακαδημία Αθηνών!!
Η δασοπροστασία χρειάζεται μακρόπνοη πολιτική και όχι εμβαλωματικές ρήσεις του τύπου ‘’αναδάσωση παντού στα καμένα’’. Για τα δάση σχεδιασμός έχει ορίζοντα τουλάχιστον 20ετίας και αυτό δεν αρέσει στους πολιτικούς, που θέλουν πολύ πιο… κοντινούς ορίζοντες».
Τα καυσόξυλα πάντως θα πλημμυρίσουν σε λίγο τα μαγαζιά των μεγάλων πόλεων αφού όπως γράφτηκε: «Φθηνότερα έως και 25% συγκριτικά με την προηγούμενη χρονιά θα προμηθεύονται οι ξυλέμποροι και κατ’ επέκταση οι πολίτες όλης της χώρας ορισμένες κατηγορίες και είδη δασικών προϊόντων πρωτογενούς παραγωγής, σύμφωνα με απόφαση του υφυπουργού Περιβάλλοντος και Ενέργειας», στο πλαίσιο μιας πολιτικής μείωσης των φόρων χωρίς μακρόπνοο όραμα, ενώ οι επιτήδειοι ως συνήθως επωφελούνται από τα αποκαΐδια και τις στάχτες. Και τούτο είναι σύνηθες, αφού εδώ και δεκαετίες επικρατεί χωρίς τελειωμό το δόγμα, καίω, καταπατώ, εκχερσώνω και κτίζω.
*Μαρία Βασιλείου, Βιολόγος –Ωκεανογράφος, MS, Πρώην Δ/νρια Υπ. Αγροτικής Ανάπτυξης & Τροφίμων
