Σαπφώ, η «Δεκάτη Μούσα» – Η μελοποίηση της Μαρίζας Κωχ σε μετάφραση Γιάννη Καρβέλα

*Το κείμενο αφιερώνεται στη μνήμη της ηθοποιού Εύας Κοταμανίδου (1936-2020)

Το 2006, κυκλοφόρησε, με ιδιαίτερα θετικές κριτικές, η εργασία μελοποιημένης ποίησης της Μαρίζας Κωχ πάνω σε δέκα ποιήματα της Σαπφούς («Στον κήπο της Σαπφούς»). Η μετάφραση των ποιημάτων έγινε από τον Αργείο Γιάννη Καρβέλα και στο CD συμμετείχαν η Εύα Κοταμανίδου και ο Ηλίας Βαμβακούσης. Ζωγραφική εξωφύλλου: Χάρις Τσεκούρα.

Λίγα χρόνια νωρίτερα, είχε κυκλοφορήσει το βιβλίο «Σαπφώ – Τα ποιήματα» σε μετάφραση του Γιάννη Καρβέλα από τις εκδόσεις «University Studio Press». Ο μεταφραστής, ο οποίος κατοικεί στο Άργος, είναι καθηγητής Αγγλικής Φιλολογίας και πτυχιούχος Αρχαίας Ελληνικής και Λατινικής Φιλολογίας. Έχει μεταφράσει στην ελληνική γλώσσα αγγλικά λογοτεχνικά έργα και αρχαίους Έλληνες ποιητές ενώ έχει μελοποιήσει πολλούς στίχους της Σαπφούς και άλλων αρχαίων λυρικών ποιητών.

Στο εισαγωγικό σημείωμα του βιβλίου «Σαπφώ – Τα ποιήματα», ο Γιάννης Καρβέλας αναφέρει για τη μεγάλη λυρική ποιήτρια:

H Σαπφώ είναι μία από τις σημαντικότερες φυσιογνωμίες της ελληνικής λυρικής ποίησης όλων των εποχών. Γεννήθηκε στην Ερεσό της Λέσβου, ίσως το 620 π.Χ. Ο πατέρας της Σκαμανδρώνυμος κι ο αδελφός της Χάραξος ήταν άντρες με ευρεία εμπορική και πολιτική δράση. Σύζυγός της υπήρξε ο Κερκύλας, με τον οποίο απέκτησε μία πανέμορφη κόρη που την έλεγαν Κληίδα.

Αντίθετα με τις Αθηναίες, οι γυναίκες της Λέσβου είχαν αρκετά πολιτικά και κοινωνικά δικαιώματα. Συμμετείχαν στα κοινά και συνέβαλλαν στην καλλιτεχνική και δημιουργική ζωή του νησιού. Όταν γύρω στις αρχές του έκτου π.Χ. αιώνα οι κομματικές συγκρούσεις ανάμεσα στους δημοκρατικούς και τους αριστοκρατικούς άρχισαν να χειροτερεύουν, η ποιήτρια αυτοεξορίστηκε για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα στη Σικελία. Πέθανε κατά πάσαν πιθανότητα στην πατρίδα της το 550 π.Χ..

Στην αρχαιότητα η Σαπφώ είχε το θαυμασμό και το σεβασμό όλων των φιλότεχνων Ελλήνων. Για τους προγόνους μας ένας ήταν ο ποιητής, ο Όμηρος και μία η ποιήτρια, η Σαπφώ – κι αυτό σε μια εποχή που η ποίηση δεν ήταν όπως σήμερα περιθωριακή και διακοσμητική δραστηριότητα, αλλά πηγή ζωής και πράξης. Ο Πλάτων την ονόμασε «δεκάτη Μούσα». Σ’ ένα από τα επιγράμματά του ο φιλόσοφος γράφει τα εξής:

Μερικοί λένε πως οι Μούσες είναι εννιά
πόσο άστοχα,
γιατί υπάρχει και η Σαπφώ από τη Λέσβο
που είναι η δεκάτη.

Κανένας άλλος ποιητής ή ποιήτρια δεν μπόρεσε να δημιουργήσει τόση οικειότητα ανάμεσα στο έργο και τον αναγνώστη του όση η Σαπφώ. Διαβάστε όποιο ποίημά της θέλετε και θα δείτε πόσο γρήγορα απομακρύνεστε κι απογειώνεστε από τον άσχημο, παράλογο και συγχυσμένο τούτον κόσμο του τιποτένιου συμφέροντος, της αρχομανίας και της βίας. Θα δείτε πόσο θριαμβευτικά μπαίνετε σ’ έναν άλλο κόσμο πιο πραγματικό, όμορφο, χαρούμενο και τρυφερό.

Η Σαπφώ ίδρυσε στη Λέσβο ένα είδος σχολής θηλέων, όπου τα κορίτσια από το νησί και τις ελληνικές πόλεις της Μικράς Ασίας ερχόντουσαν να φοιτήσουν πιθανόν ένα ή δύο χρόνια. Εδώ μάθαιναν μουσική, ποίηση, τρόπους συμπεριφοράς, οικοκυρική· με ένα λόγο ό,τι συνέβαλλε στην προετοιμασία ενός επιτυχημένου γάμου. Ανάμεσα στη δασκάλα και τις μαθήτριες αναπτύχθηκαν γνήσιοι συναισθηματικοί δεσμοί, που εκφράζονται συχνά στα σωζόμενα άσματα της Σαπφούς.

Ακολουθούν επιλογές ποιημάτων τα οποία έχουν μεταφραστεί από τον Γιάννη Καρβέλα (στο τέλος της ανάρτησης παρουσιάζονται μελοποιημένα από τη Μαρίζα Κωχ):

ΑΘΑΝΑΤΗ ΑΦΡΟΔΙΤΗ 

Χρυσόθρονη αθάνατη Αφροδίτη,
κόρη του Δία, δολοπλέχτρα,
σε ικετεύω μη βαραίνεις
την ψυχή μου με λύπες
και με βάσανα.

Έλα τώρα, όπως και άλλοτε ήρθες,
Όταν άκουσες την κραυγή μου από
μακριά, αφήνοντας πίσω τ’ ανάκτορα
του πατέρα σου.

Ναι, ήρθες τότε με χρυσαφένιο άρμα.
Ωραία σπουργίτια και γοργά,
χτυπώντας τα φτερά τους, σε οδήγησαν
πάνω από τη μαύρη γη, ψηλά από τον ουρανό
δια μέσου του αιθέρα.

Και ξάφνου έφτασαν εδώ. Κι εσύ,
σεβαστή θεά, μ’ ένα χαμόγελο στο αθάνατο
πρόσωπό σου, με ρώτησες τι έπαθα πάλι,
γιατί σε επικαλούμαι;

Και τι είναι αυτό που λαχταρώ
Μες στην τρελή καρδιά μου: « Ποιόν θες
να πείσω να ‘ρθει ξανά
στην αγκαλιά σου, πες μου, Σαπφώ,
ποιος σε αδικεί;

Αν τώρα φεύγει, σε λίγο θα σε κυνηγά,
αν δε δέχεται δώρα, θα σου δώσει,
αν δε σ’ αγαπά, θα σ’ αγαπήσει
ακόμη κι αν δε θέλει».

Έλα λοιπόν, λευτέρωσέ με
από την πικρή αυτή αγωνία κι ότι ποθεί
να κάνει η καρδιά μου, κάνε το
και γίνε σύμμαχός μου…

ΜΕΣΑ ΣΤΟΝ ΚΗΠΟ
Μέσα στον κήπο, η δροσερή αύρα,
Μουρμουρίζει περνώντας ανάμεσα στα κλαριά της μηλιάς.
Κι ένας γλυκός ύπνος πέφτει
από την απαλή κίνηση των φύλλων.

ΚΟΙΜΑΜΑΙ ΜΟΝΗ
Έδυσεν η σελήνη,
και η πούλια. Είναι μεσάνυχτα.
Ο χρόνος περνά, κι εγώ κοιμάμαι μόνη.

ΤΟ ΑΚΡΙΒΟ ΤΟ ΜΗΛΟ
Και είναι η αγάπη μου η καλή σαν το γλυκό το μήλο ΄
που άκρη- άκρη κρέμεται απ’ το πιο ψηλό κλαρί.
Και που το ξεχάσανε οι εργάτες του χωριού,
‘οταν κορφολόγησαν τη μηλιά τη δροσερή.
Μα δεν το ξεχάσανε το ακριβό γλυκόμηλο.
η αλήθεια είναι, παιδιά, πως δεν το έφταναν.

ΣΑΝ ΤΟΥΣ ΘΕΟΥΣ
Ευτυχισμένος σαν τους θεούς
φαίνεται εκείνος που κάθεται
μπροστά σου κι από κοντά
ακούει τη γλυκιά σου τη φωνή.

Και το χαϊδευτικό σου γέλιο,
αυτό, θαρρώ, κάνει την καρδιά μου
να σκιρτά μέσα στα στήθη μου.
Μόλις σε δω έστω για λίγο
δεν μπορώ να προφέρω λέξη,

η γλώσσα μου σιωπά,αμέσως
μια λεπτή φλόγα διασχίζει το σώμα μου,
τα μάτια χάνουν την όρασή τους,
τα αφτιά μου κουδουνίζουν,

κρύος ιδρώτας με σκεπάζει,
τρόμος παντού με κυριεύει,
είμαι πιο χλωμή κι απ΄ το χορτάρι
Λίγο ακόμα και θα πεθάνω.
Αλλά όλα αυτά να τα υποφέρω πρέπει…

ΑΣΤΡΟ ΕΣΠΕΡΙΝΟ
Άστρο μου εσύ εσπερινό
φέρνοντας πίσω όλα
όσα σκόρπισε η αυγή,
φέρνεις τη γίδα,
φέρνεις το αρνί, φέρνεις και το μικρό παιδί
στης μάνας του την αγκαλιά.

Σχόλιο για το βιβλίο από τον Διογένη Μαλτέζο

Η ποιήτρια εδώ ανοίγει διάπλατα την ψυχή της και μας εξομολογείται τα αισθήματά της και τις σκέψεις της. Υμνεί την Αφροδίτη, αλλά και τη φοβάται, τρομάζει από τη φθορά και το θάνατο που μας απειλούν, γοητεύεται από την ομορφιά, λατρεύει τη φύση, μακαρίζει τον καλό άνθρωπο, εξομολογείται την αγάπη της για την κόρη της, που δεν την αλλάζει «κι αν μου έδιναν του Κροίσου όλα τα πλούτη». Μπορεί να ισχυριστεί κανείς ότι δεν τα νιώθει όλα αυτά; Κι αν πει «ναι», τότε είναι φανερό ότι δεν κατάλαβε ούτε το νανούρισμα της μάνας του, ούτε συγκινήθηκε από το μοιρολόι της Μανιάτισσας που έκανε και τις πέτρες να ραγίσουν.
Οι ποιητές μας μάς ανήκουν. Πρέπει να τους διαβάσουμε, να τους χαρούμε. Κι αν η γλώσσα είναι εμπόδιο, τότε ικανοί μελετητές, σαν το Γιάννη Καρβέλα, πρέπει να τους κάνουν προσιτούς στο ευρύ κοινό. Είναι ανάγκη.

Σχόλιο για το CD από τη Μαρίζα Κωχ

Στην απόδοση των ποιημάτων της Σαπφούς από τον Γιάννη Καρβέλα στέγασα την προσωπική μου μουσική έκφραση, που γεννήθηκε από την επαφή μου με το έργο της Σαπφούς. Η ποιητική γλώσσα της Σαπφούς νιώθω πως είναι η γλώσσα των ανθρώπων που αντι- λαμβάνονται τη ζωή μέσα από το τραγούδι.
Η απαγγελία της ΕΥΑΣ ΚΟΤΑΜΑΝΙΔΟΥ στάθηκε καθοριστική στο τελικό αισθητικό αποτέλεσμα. Ο ΝΙΚΟΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗΣ, συνεργάτης πολλών χρόνων, με συνοδεύει με τη λάφτα στα περισσότερα ποιήματα-τραγούδια της Σαπφούς. Στα χέρια του η λάφτα γίνεται ισάξια φωνή, ικανή να ζωντανέψει εικόνες και συναισθήματα.

ΑΘΑΝΑΤΗ ΑΦΡΟΔΙΤΗ (αφήγηση: Eύα Κοταμανίδου)

ΜΕΣΑ ΣΤΟΝ ΚΗΠΟ

ΚΟΙΜΑΜΑΙ ΜΟΝΗ

ΤΟ ΑΚΡΙΒΟ ΤΟ ΜΗΛΟ

ΣΑΝ ΤΟΥΣ ΘΕΟΥΣ

ΑΣΤΡΟ ΕΣΠΕΡΙΝΟ