Ο ΚΑΠΝΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΚΑΠΝΙΣΜΑ – Ένα επιστημονικό άρθρο του Γρηγορίου Παλαιολόγου Διευθυντή του Αγροκηπίου Τίρυνθος στην Ελλάδα του 1833
Ορισμένοι Έλληνες και Ρωμαίοι ιστορικοί ( Ηρόδοτος, Πλούταρχος και Πλίνιος ο Πρεσβύτερος) μας πληροφορούν ότι,κατά την αρχαιότητα, ήταν γνωστά ορισμένα φυτά, τα οποία χρησιμοποιούνταν για διάφορες ασθένειες υπό μορφή καπνισμού, ιδίως για εισπνοές.
Όπως αναφέρει ο Ηρόδοτος, οι Σκώτοι χρησιμοποιούσαν τους σπόρους της κάνναβης, τους οποίους έριχναν σε πυρωθέντες λίθους και εισροφούσαν τους καπνούς.
Ποια ακριβώς εποχή επινοήθηκε το κάπνισμα δεν είναι σαφώς εξακριβωμένο. Πολλοί ισχυρίζονται ότι οι Κινέζοι υπήρξαν οι πρώτοι καπνιστές.
Στην Ευρώπη διαδόθηκε πολύ αργότερα και τις πρώτες πληροφορίες φαίνεται ότι μας έφερε ο Κολόμβος, μετά την επιστροφή του από το εξερευνητικό του ταξίδι.
Η πρώτη ξηρά που συνάντησε ο περίφημος θαλασσοπόρος αναχωρώντας στις 12 Οκτωβρίου του 1492 από την Ισπανία, πιστεύεται ότι ήταν ,μια από τις νησίδες των Μπαχάμα, την οποίαν οι αυτόχθονες καλούσαν Μπουαναχάνι ή Guanhani και στην οποία έδωσε το όνομα Σαν-Σαλβαδόρ. Οι κάτοικοι του νησιού αυτού είχαν την συνήθεια του καπνίσματος… Συνέστρεφαν δηλαδή ξηρά φύλλα καπνού τα περιτύλιγαν με φύλλα αραβοσίτου και ανάβοντας το ένα άκρο εισέπνεαν από το άλλο τα προιόντα της καύσεως. Ο κατασκευαζόμενος κύλινδρος ονομαζόταν απ’ αυτούς “TOBAGO” “TOBACA”.
Επίσης οι Ινδιάνοι χρησιμοποιούσαν τον καπνό ονομάζοντας τα φύλλα του “TABACO” και κάπνιζαν τα φύλλα του με την βοήθεια σωλήνων σχήματος ΥΨΙΛΟΝ εισροφώντας από την μύτη.
Τους κυλίνδρους αυτούς οι Κουβανοί ονόμαζαν “CIGARROS” και από εκεί οι γενικευθείσες λέξεις σιγάρα σιγαρέττα.
Η είσοδος του καπνού στην Ευρώπη έγινε το 1498 από τον αυλικό της Ισαβέλλας, Πέτρο της Αγκλερίας, ο οποίος προμηθεύθηκε σπόρους και φύλλα από τηνΑϊτήκαι συνέστησε στους Ισπανούς την καλλιέργεια.
Στη Γαλλία αναπτύσσεται το 1556. Στην Ιταλία το 1575. Οι Σάξονες καλλιέργησαν τον καπνό το 1613. Στην Ολλανδία καλλιεργήθηκε το 1615.
Στοιχεία για την εισαγωγή του καπνού στην Eλλάδα υπάρχουν στο ταξιδιωτικό σύγγραμμα του Pouqueville «Περιηγήσεις στην Eλλάδα» που εκδόθηκε το 1820.
Σύμφωνα με την αφήγηση του περιηγητή, εισαγωγείς είναι δύο Γάλλοι που μεταξύ του 1573 και 1589 καλλιεργούσαν καπνό στα περίχωρα της Θεσσαλονίκης. Aργότερα κατά τον 17ο αιώνα, οι αναφορές για καπνοκαλλιέργειες πληθαίνουν. Στην Eλληνική Eμπορική Eγκυκλοπαίδεια που εκδόθηκε το1815 στη Bενετία, αναφέρεται ότι στη Mακεδονία, επαρχία τότε της Oθωμανικής Aυτοκρατορίας, οι καπνοκαλλιέργειες τον 17ο αιώνα καταλάμβαναν μεγάλες εκτάσεις.
Kατά τη σύσταση του Eλληνικού Bασιλείου, σύμφωνα με το σύγγραμμα του Bαυαρού προξένου Strong που εκδόθηκε το 1842, η καλλιέργεια του καπνού στην Παλαιά Eλλάδα περιοριζόταν στις περιφέρειες Λιβαδειάς, Άργους, Kαλαμών, και έφθανε τις 450.000 οκάδες.
Mε τις διαδοχικές προσκτήσεις νέων ελληνικών εδαφών και ιδιαίτερα μετά τους Bαλκανικούς πολέμους, όταν προσαρτώνται οι εκτενείς καπνοπαραγωγικές μακεδονικές εκτάσεις, η εμπορία του καπνού γίνεται σπουδαίος ρυθμιστικός παράγων της οικονομίας της χώρας.
Η βοτανική έρευνα του φυτού έγινε, όταν ο πρεσβευτής της Γαλλίας στην Λισσαβώνα της Πορτογαλίας JeanNicotέστειλε το 1560 δείγμα φυτού και σπόρους στην Βασίλισσα Αικατερίνη των Μεδίκων, ως δώρο εξωτικό και με σπουδαίες θεραπευτικές και απολαυστικές ιδιότητες.
Η Αικατερίνη ευχαριστηθείσα εκ των αποτελεσμάτων φρόντισε να διαδοθεί ευρέως το φυτό αυτό στην Γαλλία, φιλοδοξώντας να τιτλοφορείται με το όνομά της.
Ο καπνός θεωρούμενος τότε «πανάκεια» καλλιεργήθηκε παντού σε κήπους και αγρούς και έλαβε διάφορα όνοματα όπως το χόρτο της Βασιλίσσης, Άγιο χόρτο, χόρτο δι’ όλας τας ασθενείας, χόρτο των νεφρών, χόρτο του Πρεσβευτού, χόρτο της Μεδίκης κ.α.
Διακόσια χρόνια αργότερα, ο Σουηδός φυσιοδίφης Κάρολος Λινναίος, ονόμασε την ομάδα των ειδών του καπνού , ομάδα των νικοτιανών(NicotianaTabacum),η χρήση του καπνού γενικεύθηκε και ιδρύθηκαν ειδικά καταστήματα τα “Καπνιστήρια».
Στην TABACOLOGIE εκπυπωθείσα στην Λυών το 1647 περιλαμβάνονται τα ακόλουθα για τις «εξαίρετες» ιδιότητες του καπνού. «Εξαίρετος δια τον καθαρισμό των μολυσματικών ελκών, άτινα παραμένουν μετά την κυνάγχην». Στην ¨Γενική Ιστορία των Δρογών» ο καπνός λαμβάνει την μορφή παγκοσμίου πανάκειας, ως εμετικόν, καθαρτικόν, φάρμακον δια τραύματα, δια κεφαλαλγίας, ως και δια την αποπληξίαν, την παράλυσιν και τον κατάρρουν!
Όταν άρχισαν να διαφαίνονται οι συνέπειες του καπνού στον οργανισμό υπήρξε μια πραγματική σταυροφορία ενάντιον του καπνίσματος που ανάγκασε πολλά Κράτη να λάβουν μέτρα.
Η Αγγλική Βουλή το 1782 ψήφισε σχετικό απαγορευτικό νόμο, ενώ ο διάδοχος της Ελισάβετ, Ιάκωβος Α, ο οποίος έχει γράψει και το περίφημο έργο «μισόκαπνος» απείλησε δια νόμου ότι θα απαγχονίζει κάθε καπνίζοντα… νόμος που εφαρμόσθηκε μόνον για τον sir Walter Raleich,ο οποίος είχε μεταφέρει πίπα (τσιμπούκι) από την Βιργινία.
Στην Γαλλία ο Λουδοβίκος ΙΓ απαγόρευσε το κάπνισμα επί ποινή προστίμου 80 λιρών.
Στην Ρωσία ο συλλαμβανόμενος καπνίζων για πρώτη φορά δερνόταν, την δεύτερη φορά ακρωτηριαζόταν στην μύτη και την τρίτη φορά αποκεφαλιζότανη δε Ιερά Σύνοδος της Ρωσίας εκήρυσσε αιρετικό κάθε καπνίζοντα. Στα τέλη βέβαια του ΙΖ αιώνα ο Αυτοκράτωρ Πέτρος ο Μέγας επέτρεψε μεν το κάπνισμα αλλά φορολόγησε τον καπνόκαι υποχρέωσε την Ιερά Σύνοδο να άρει τον αφορισμό της.
Ο Σάχης της Περσίας Αμπάς Α, διέταζε να σχίζουν τα χείλη των καπνιζόντων, Ο Πάπας Ουρβανός ο 8ος δεν επέτρεπε την θεία κοινωνία στους καπνιστές κ.α.
Στην Τουρκία το 1632 ο Σουλτάνος Μουράτ Δ , απαγόρευσε το κάπνισμα εξ αιτίας μεγάλης πυρκαγιάς που ξέσπασε στο Φανάρι από αναμμένο τσιγάρο και από την οποία καταστράφηκε μέρος της Κωνσταντινούπολης, απαγόρευση που ατόνησε μετά τον θάνατο του, μέχρι που ο νέος Σουλτάνος Σουλειμάν Β,«κατανοώντας» τα οικονομικά οφέλη του Κράτους από την φορολογία επέτρεψε το κάπνισμα. Από τους Τούρκους καπνιστές άλλωστε εφευρέθηκε και χρησιμοποιήθηκε ο υδροκαπνοσίφων (ναργιλές).
Οι κυρίες έμειναν εκτός της καθαρώς «ανδρικής ασχολίας»…όμως η περιέργεια παρακίνησε πολλές να γευτούν τους μυστηριώδεις ατμούςπάντα με πλήρη μυστικότητα.Οι χρονικογράφοι της εποχής καυτηρίαζαν το «κακούργημα». Στην Γαλλία το 1700 κυκλοφορούσε ένα τραγούδι με μια εικόνα που παρουσίαζε την Δούκισσα DeBerry ”ρυπαίνουσα τα χείλη της μετην πίπα των Ελβετών ”.
Με το πέρασμα του χρόνου οι κυβερνήσεις αναγκάσθηκαν να άρουν τις απαγορεύσεις, ενώ η φορολογία απέβει ένα σοβαρό οικονομικό έσοδο.
Το πέρασμα από το κάπνισμα ακατέργαστου καπνού στο τσιγάρο έγινε μόλις τον 20ο αιώνα, όταν με την πρόοδο της μηχανικής έγινε δυνατό να παραχθεί σε μεγάλες ποσότητες. Τότε δημιουργήθηκαν και οι πρώτες καπνοβιομηχανίες, που σημείωσαν μεγάλη άνοδο στην παραγωγή τους κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, όταν κάτω από το στρες της μάχης, οι στρατιώτες κάπνιζαν όλο και πιο πολύ, με συνέπεια να εθιστούν στη νικοτίνη.
Ο Γρηγόριος Παλαιολόγος (Κωνσταντινούπολη 1793 – 1844), γεωπόνος, φιλόλογος και συγγραφέας πρωτοπόρος στα ελληνικά γράμματα, το 1826 βρέθηκε στη Γαλλία, όπου σπούδασε γεωπονία με υποτροφία της Φιλελληνικής Εταιρείας του Παρισιού.
Το 1829, μετάαπό αίτημα του Καποδίστρια προς την Εταιρεία για την αποστολή ειδικού και μεσολάβησητου φιλέλληνα Εϋνάρδου, ήλθε στην Ελλάδα με χρήματα, μηχανήματα και σπόρους για ναβοηθήσει την ελληνική γεωργία. Διορίστηκε διευθυντής των εθνικών κτημάτων και τουπροτύπου αγροκηπίου της Τίρυνθας, όπου και έθεσε σε εφαρμογή ένα μεγαλεπήβολοπρόγραμμα για τον εκσυγχρονισμό της ελληνικής γεωργίας.
Το 1833, στο Ναύπλιο, εξέδωσε τονπρώτο τόμο του συγγράμματος «Γεωργική και Οικιακή Οικονομία» και το 1835, στην Αθήνα,όπου είχε ήδη εγκατασταθεί και συντηρούσε ιδιωτικό κήπο, τον δεύτερο.
Στο πρωτοποριακό για την εποχή τουβιβλίο παρουσιάζεται ένα απόσπασμα που αναφέρεται στον καπνό και στη συνήθεια τουκαπνίσματος.
«Είναι περίεργον πως αυτό το φυτόν, χωρίς να χρησιμεύη εις τροφήν μας ή εις τας τέχνας
μας, έλαβεν τόσην υπόληψιν εις όλον τον κόσμον. Όλοι μεταχειρίζονται τηννικοτιανήν· άλλοι γεμίζουν με τον καπνόν του φυτού τοστόμα των, άλλοι το μασούν και άλλοι ρουφούν την κόνιντου. Όλοι αισθάνονται ευχαρίστησιν, και εις τουςπερισσοτέρους η χρήσις του είναι τόσον αναγκαία, ώστε ηστέρησις αυτού είναι τιμωρία εις όσους συνήθισαν νακαπνίζουν ή να μυρίζουν. Πόσοι άνθρωποι δε γίνονταιαπρόσιτοι και κατηφείς όταν δεν καπνίσουν εγκαίρως, καιπόσοι πολλάκις δεν προτιμούν τον καπνόν από την τροφήν!
[….] Το βέβαιον είναι ότι η χρήσις της νικοτιανής έχει ολίγακαλά και πολλά κακά αποτελέσματα, επειδή προξενείδυσάρεστον μυρωδίαν εις το στόμα, φθείρει τους οδόντας,
βλάπτει εις το στήθος, η δε πολλή χρήσις του συντέμνει τηνζωήν του ανθρώπου. […] Κύριοι καπνισταί, λέγειπερίφημος ιατρός , εάν δεν ημπορήτε να αφήσετε όλως διόλου το κάπνισμα, μετριάσετε τηνχρήσιν αυτού τουλάχιστον, αν αγαπάτε την ζωήν και την υγείαν σας. […] Είπα αρκετά κατάτης υπερβολικής χρήσεως του καπνού. Δεν πρέπει να σιωπήσω και τα ολίγα καλάαποτελέσματα της μετρίας χρήσεως αυτού. Ο καπνός, καθώς και ο ταμπάκος, ωφελούν τουςβραδύγλωσσους, τους βαρύκοους κ.λπ».
Σήμερα βέβαια ξέρουμε ότι ούτε αυτά τα λιγοστά «οφέλη» που αναφέρει ο Παλαιολόγος δεν ισχύουν αφού η νικοτίνη προκαλεί διατάραξη της όρασης (νικοτινική αμβλυωπία), αλλοιώσεις της γεύσης, της ακοής, της όσφρησης, αμβλύτητα της μνήμης ιδίως των λέξεων, μείωση της αντοχής και της αντίστασης του οργανισμού κ.α.
Επιμέλεια κειμένου: Μαρία Βασιλείου, Βιολόγος – Ωκεανογράφος Msc
