Η πρώτη του Μάη είναι παγκοσμίως γνωστή ως «εργατική πρωτομαγιά».Η 12άωρη και 14ωρη καθημερινή μισθωτή εργασία ήταν η συνηθέστερη μορφή απασχόλησης στις φάμπρικες και το ωράριο, με την πάροδο του χρόνου συνεχώςαυξανόταν: Την εποχή των ναπολεόντειων πολέμων, έφτασε τις 18 ώρες την ημέρα. Το πράγμα γινόταν τόσο απάνθρωπο, ώστε ο Βρετανός οικονομολόγος Θωμάς Ροβέρτος Μάλθος (1766 – 1834), έγραψε το 1815: «Αν συνεχιστεί η κατάσταση αυτή, το έθνος απειλείται με αφανισμό».
Το αίτημα «οκτώ ώρες δουλειά, οκτώ ώρες ψυχαγωγία και μόρφωση, οκτώ ώρες ύπνος» οδήγησε στην παναμερικανική απεργία της Πρωτομαγιάς του 1886, που κατέληξε σε συγκρούσεις εργατών και αστυνομίας.Τουλάχιστον 600.000 άνθρωποι συμμετείχαν στις απεργίες που γίνονταν σε όλη την χώρα και πάνω από 80.000 στο Σικάγο, το μεγαλύτερο τότε βιομηχανικό κέντρο των ΗΠΑ.
Οι διαδηλώσεις κράτησαν μερικές μέρες, ωστόσο στις 4 Μαΐου,κατά τη διάρκεια πορείας στην πλατεία Χάιμαρκετ στο Σικάγο, κάποιος πέταξε έναν αναμμένο δυναμίτη στην αστυνομία που βρισκόταν γύρω από την πορεία. Το αποτέλεσμα ήταν να σκοτωθούν 8 αστυνομικοί και 4 διαδηλωτές, ενώ υπήρξαν και περισσότεροι από 70 τραυματίες από την έκρηξη αλλά και τις μετέπειτα συγκρούσεις με την αστυνομία.
Την επόμενη χρονιά η πολιτεία Όρεγκον της Δυτικής ακτής των Η.Π.Α. ήταν, η πρώτη πολιτεία που καθιέρωσε τον εορτασμό της Μέρας του Εργάτη (Labor Day), ενώ τα επόμενα χρόνια ακολούθησαν κι άλλες.Τρία χρόνια αργότερα, το 1889, στο Διεθνές Εργατικό και Σοσιαλιστικό συνέδριο στο Παρίσι, ύστερα από πρόταση της Εργατικής Ένωσης των ΗΠΑ, η Πρωτομαγιά καθιερώθηκε ως παγκόσμια γιορτή των εργατών.
Για πρώτη φορά, η εργατική Πρωτομαγιά γιορτάστηκε το 1890. Ο αγώνας για το οκτάωρο συνεχίστηκε για τριάντα ακόμα χρόνια. Οι αντίπαλοί του επικαλούνταν απίθανα επιχειρήματα. Ένα από αυτά ήταν ότι η μείωση των ωρών εργασίας θα επέτρεπε στους εργάτες να ασχολούνται με ανήθικα πράγματα!
Στην Ελλάδα η πρώτη συγκέντρωση για την Πρωτομαγιά έγινε το 1892, όμως επίσημα η Πρωτομαγιά γιορτάστηκε για πρώτη φορά την αμέσως επόμενη χρονιά, το 1893,όταν ο σοσιαλιστής Σταύρος Καλλέργης,-ο οποίος τον Μάιο του 1890 ίδρυσε στην Αθήνα τον Κεντρικό Σοσιαλιστικό Σύλλογο που αποτέλεσε τον πρώτο σοσιαλιστικό πυρήνα στην Ελλάδα και σύντομα απέκτησε παραρτήματα και σε άλλες πόλεις- οργάνωσε την πρώτη πρωτομαγιάτικη συγκέντρωση.
Πλήθος κόσμου συγκεντρώνεται στο Παναθηναϊκό Στάδιο ζητώντας σε ψήφισμά το οχτάωρο, Κυριακή αργία και κρατική ασφάλιση στα θύματαεργατικών ατυχημάτων.
Αποφασίζεται το ψήφισμα να επιδοθεί στον πρόεδρο της Βουλής επτά μήνες αργότερα, την 1η Δεκεμβρίου 1893. Η καθυστέρηση όμως του προέδρου να εκφωνήσει το ψήφισμα προκαλεί τις διαμαρτυρίες του Σταύρου Καλλέργη, ο οποίος κατόπιν εντολής του προέδρου συλλαμβάνεται, οδηγείται στη δικαστική αίθουσα όπου καταδικάζεται σε δέκα μέρες φυλάκισης.
Τον Μάιο του 1936 γράφονται οι μαύρες σελίδες στην ιστορία της Πρωτομαγιάς, της ματωμένης Πρωτομαγιάς, όπως χαρακτηρίστηκε. Οι καπνεργάτες της Θεσσαλονίκης, μετά την απόρριψη των αιτημάτων τους, κατέλαβαν ένα εργοστάσιο και η διαμαρτυρία συνεχίστηκε με συμπαράσταση καπνεργατών από άλλα εργοστάσια. Για τον περιορισμό των διαδηλώσεων επιστρατεύτηκαν τάγματα της χωροφυλακής και του στρατού.Συνολικά 12 καπνεργάτες σκοτώθηκαν εκείνη την μέρα ενώ συνολικά 280 άτομα τραυματίστηκαν όταν οι αστυνομικέςδυνάμεις στην προσπάθειά τους να καταστείλουν τις διαδηλώσεις άρχισαν να πυροβολούν.
Ο θρήνος της μητέρας πάνω από τον νεκρό γιο της, που απαθανατίστηκε από τον φωτογραφικό φακό, ενέπνευσε τον ποιητή Γιάννη Ρίτσο, στο έργο «Επιτάφιος».
Πριν από το 1890, αλλά και μετά, παράλληλα με την εργατική γιορτή, η Πρωτομαγιά ήταν για τους Έλληνες και τους λαούς της Ευρώπης η τελική νίκη του καλοκαιριού(καλού καιρού) κατά του χειμώνα και μαζί η ήττα του θανάτου μέσα από τη ζωή. Τραγουδούσαν και σε μερικά μέρη ακόμη τραγουδούν:«Τώρα Μαγιά, τώρα δροσιά, τώρα το καλοκαίρι».
Στην Ελλάδα, σημειώνουν πολλοί ερευνητές, η γιορτή της Πρωτομαγιάς πρέπει να καθιερώθηκε ανάμεσα στον ΙΒ’ και τον ΙΕ’ αιώνα, στα χρόνια, δηλαδή της φραγκοκρατίας. Πριν από την φραγκική επίδραση, όλα τα έθιμα της Πρωτομαγιάς γιορτάζονταν στην Ελλάδα την 1η Μαρτίου κι αυτό, επειδή την ημέρα εκείνη ξεκινούσε ο νέος χρόνος, παρ’ όλο που, από το 152 π.Χ., είχε καθιερωθεί η χρονιά ν’ αρχίζει τον Ιανουάριο.
Πρόδρομος της Πρωτομαγιάς, ως γιορτής των λουλουδιών,στην Αρχαία Ελλάδα θεωρούνταιΤα Ανθεστήρια ή Διονύσια που γιορτάζονταν κάθε χρόνο από την 11η ως την 13η ημέρα του μηνός Ανθεστηριώνος, δηλαδή 2 με 4 Φεβρουαρίου.Τα λεγόμενα Ανθεστήρια, η γιορτή των λουλουδιών, ξεκίνησαν πρώτα στην Αθήνα και στη συνέχεια και σε άλλες πόλεις της Ελλάδας, όπου κατά την τελετή κατευθύνονταν προς τα ιερά πομπές με κανηφόρες, που κουβαλούσαν λουλούδια.Ήταν δηλαδη κατά κάποιο τρόπο και θρησκευτική γιορτή, μιας και ήταν αφιερωμένη στο θεό Διόνυσο.
Εκτός από την ελληνική εκδοχή με τα Ανθεστήρια (αν και γιορτάζονταν λίγο νωρίτερα) αντίστοιχες γιορτές υπήρχαν και στην Ευρώπη.
Στην προχριστιανική Ευρώπη για παράδειγμα, υπήρχαν γιορτές όπως το κέλτικο Μπελτέιν,που γιορταζόταν κυρίως στην Σκωτία και την Ιρλανδία, ενώ παρόμοιες γιορτές λάμβαναν χώρα στην Ουαλία, τη Βρετάνη και την Κορνουάλη και συνοδευόταν με το άναμμα μεγάλων τελετουργικών φωτιών στα βουνά. Η λέξη «Μπελτέιν» προέρχεται από την ιρλανδική λέξη «Bealtaine» (ιρλ. Beltene, «ζωηρή φωτιά»).
Σε κάποιες περιοχές της Ιρλανδίας μάλιστα συνήθιζαν να φτιάχνουν τον “θάμνο του Μαΐου” όπως τον αποκαλούσαν, χρησιμοποιώντας αγκάθια, λουλούδια και κορδέλες. Κάτι σαν το δικό μας πρωτομαγιάτικο στεφάνι.
Αντίστοιχη γιορτή ήταν η εωσφορική γιορτή της Νύχτας του Walpurgis,η Βαλπουριανή νύχτα, η οποία γιορταζόταν στην κεντρική και βόρεια Ευρώπη και επίσης συνδεόταν με μεγάλες φωτιές και αντίστοιχους τελετουργικούς χορούς γύρω από αυτές. Σύμφωνα με τις τευτονικές παραδόσεις, την παραμονή της εορτής της Αγίας Βαλπούργης ή Βαλπουργίας (1 Μαΐου) – της Αγγλίδας μοναχής που συνεισέφερε τα μέγιστα στην επικράτηση του Χριστιανισμού στον γερμανικό χώρο – οι δαίμονες και οι μάγισσες συγκεντρώνονται στο όρος Μπλόκεν ή Μπλόγκσμπεργκ της Σαξωνίας και υπό την επίβλεψη του Διαβόλου κυριολεκτικά οργιάζουν και προβαίνουν σε διαφόρων ειδών μαγείες για να υποδεχθούν την άνοιξη.
Όπως κι αν έχουν τα πράγματα, ο εικοστός αιώνας βρήκε στην Πρωτομαγιά το συνταίριασμα της εργατικής με την αγροτική γιορτή και τη συνάντηση της πόλης με την ύπαιθρο σε κοινό ξεφάντωμα: Γιορτή των λουλουδιών για τους κατοίκους των πόλεων, γιορτή του νέου καρπού για τους κατοίκους της υπαίθρου.
Με το πέρασμα των αιώνων, μερικά έθιμα επιβίωσαν ως λαϊκές γιορτές, στις οποίες συμπεριλαμβάνονται περιφορά δέντρων, πράσινων κλαδιών ή στεφάνων με λουλούδια, χορός γύρω από ένα δέντρο ή ένα στολισμένο κοντάρι-γαϊτανάκι.
Στην Ελλάδα το πιο διαδεδομένο έθιμο είναι η δημιουργία του πρωτομαγιάτικου στεφανιού από λουλούδια κομμένα από τους αγρούς, που κρεμιέται στην πόρτα ή το μπαλκόνι και κρατιέται μέχρι τις 23 Ιουνίου, παραμονή του Αη Γιάννη του Κλήδονα, οπότε και καίγεται .Παραλλαγή του εθίμου εντοπίζεται και στην αρχαιότητα, όταν στο πλαίσιο της εορτής των Θαργηλίων, οι συμμετέχοντες έπαιρναν ένα πράσινο κλαδί που μόλις είχε πετάξει φύλλα, (σύμβολο της ζωής και της ανανέωσής της) το τύλιγαν με ταινίες και επάνω του κρεμούσαν σύκα, ψωμί, φλασκιά με λάδι, κρασί και μέλι, συμβολίζοντας την ζωή, την υγεία, την καλή τύχη, την καλή σοδειά και την ευφορία. Η γιορτή πήρε το όνομά της από τους θαργήλους, τα πρώτα καρβέλια ψωμιού που ζυμώνονταν στα αθηναϊκά σπίτια μετά την ανοιξιάτικη συγκομιδή σιτηρών.
Κάποιοι παλιοί ακόμα και σήμερα λένε : «Αν η χρονιά δεν πήγε καλά, για ένα να είστε σίγουροι»….«Φταίει το περσινό μαγιάτικο στεφάνι που δεν ήτανε σωστά φτιαγμένο»: Πρέπει να έχει σκόρδο ολάκερο για το μάτι, τσουκνίδα ή αγκάθι για τον εχθρό, στάχυ σταριού ή κριθαριού κι ένα κοτσάνι μ’ οποιονδήποτε καρπό για να καρπίσουν τα οικονομικά. Από κει κι έπειτα, προστίθεται ελεύθερα όποιο λουλουδικό αρέσει». Βέβαια και η επιλογή των λουλουδιών και ο τρόπος τοποθέτησής τους δεν ήταν απλή υπόθεση… και διαφέρει από περιοχή σε περιοχή. Για παράδειγμα τα λουλούδια έπρεπε να είναι ανοιγμένα (ανθισμένα), για να είναι και το σπίτι που θα στόλιζαν ανθισμένο όλον το χρόνο ή να έχει κι ένα κλωνάρι λυγαριάς γιατί έτσι θα βρούν αγάπη τα κορίτσια του σπιτιού…. ή «δαιμοναριά», άγριο χόρτο με πλατιά φύλλα και κίτρινα λουλούδια που βάζουν στην Αγιάσο της Λέσβου για να….. δαιμονίζονται οι γαμπροί κλπ.
Εκτός από το μαγιάτικο στεφάνι, σε κάποιες περιοχές της Ελλάδας αναβιώνουν ακόμα και στις μέρες μας κάποια ενδιαφέροντα έθιμα που έχουν λυτρωτικές, εξαγνιστικές ιδιότητες και κυρίως έχουν να κάνουν με την καλοτυχία και την υγεία.
Σε πολλές περιοχές ακόμα και σήμερα τα κορίτσια πάνε στα χωράφια ξημέρωμα, και μαζεύουν τη δροσιά από τα στάχυα, την πίνουν ή πλένουν μ’ αυτή τα πρόσωπά τους για να ’ναι «δροσερά όλο το χρόνο». Υπάρχει η δοξασία ότι ο Μάιος τα κάνει όλα νέα, μια νέα ζωή αρχίζει για τον άνθρωπο και τη φύση. Είναι ο μήνας με μαγικές ιδιότητες, θα λέγαμε!
Καλή Πρωτοτομαγιά, Καλό μήνα!
Επιμέλεια κειμένου: Μαρία Βασιλείου, Βιολόγος – Ωκεανογράφος
