Ο περιηγητής Παυσανίας (2,38,3) μεταξύ των άλλων για τη Ναυπλία αναφέρει: «τα δε υπό των εν Ναυπλία λεγόμενα εις τον όνον ως επιφαγών αμπέλου κλήμα αφθονώτερον εις το μέλλον απέφηνε τον καρπόν (και όνος σφίσιν εν πέτρα πεποιημένος δια τούτο εστίν αμπέλων διδάξας τομήν) παρίημι ουκ αξιόλογα ηγούμενος» (=τα λεγόμενα στη Ναυπλία σχετικά με τον όνο, πως έφαγε βλαστάρια αμπελιού και έκαμε την προσεχή καρποφορία αφθονότερη- γι’αυτό και έχουν πάνω σε βράχο παράσταση όνου, επειδή τους δίδαξε το κλάδεμα των αμπελιών- τα παρέρχομαι ως όχι άξια λόγου. (μετάφραση Ν. Παπαχατζή).
Σχετικά με την παραπάνω μαρτυρία ο Παυσανίας, όπως τον πληροφόρησαν οι κάτοικοι της περιοχής δεν τη θεωρεί άξια λόγου, δηλαδή αξιόπιστη. Ο Παυσανίας επισκέφθηκε τον ελλαδικό χώρο και τη Ναυπλία (Ναύπλιο) τον 2ο αι. μ.Χ., μετά το 160 μ.Χ., και μας πληροφορεί ότι ο γάιδαρος ήταν κατασκευασμένος σε πέτρα. Επομένως δεν πρόκειται για τρισδιάστατη απεικόνιση αλλά για ανάγλυφη παράσταση γαιδάρου προφανώς σε κατάλληλα διαμορφωμένο φυσικό βράχο, το πιθανότερο στη βραχώδη χερσόνησο της Ακροναυπλίας, όπου δίπλα στη μορφή του ζώου εικονιζόταν το πιθανότερο και κλήμα αμπέλου.
Φαίνεται λοιπόν ότι στα μεταγενέστερα ρωμαϊκά χρόνια η προσπάθεια ερμηνείας της παραπάνω ανάγλυφης παράστασης, η οποία δεν γνωρίζουμε αν είχε διατηρηθεί ακέραια ή αποσπασματική, είχε ως αποτέλεσμα τη διαμόρφωση αυτής της παράδοσης, και, όπως συμβαίνει και σε άλλες περιπτώσεις, ο Παυσανίας την αναφέρει μεν, αλλά δεν τη θεωρεί αξιόπιστη.
Άλλωστε η πληροφορία αυτή αναφέρεται μόνο από τον Παυσανία και δεν απηχεί παλιότερη γραπτή μαρτυρία.
Επειδή όμως η πληροφορία αυτή αναφέρεται τόσο από τον Μ. Λαμπρυνίδη (Ναυπλία 1975, 13) όσο και σε κάποιους αρχαιολογικούς οδηγούς ως αληθής, παρά την αντίθετη άποψη του Παυσανία που δεν την θεωρεί άξια λόγου, αναφέρεται συχνά ότι οι Ναυπλιείς πρώτοι ανακάλυψαν από ένα τυχαίο περιστατικό ενός γαϊδάρου, ότι, όταν κλαδεύεται το αμπέλι δίνει περισσότερους καρπούς. Αλλά ποιο δέντρο δίνει πολλούς καρπούς αν δεν κλαδευτεί, καλλιεργηθεί και περιποιηθεί από τον άνθρωπο;
Είναι αξιοσημείωτο επίσης ότι στη νεοελληνική παράδοση υπάρχει σχετική παροιμία για το γάιδαρο με αρνητικό περιεχόμενο: «Ήτανε στραβό το κλήμα, το έφαγε και ο γάιδαρος και απόγινε». Τα ζώα για την τροφή τους με πρώτο το γάιδαρο τρώνε τα τρυφερά βλαστάρια από τη ρίζα. Γι’ αυτό και οι αγρότες κλαδεύουν και περιποιούνται με φροντίδα τα αμπέλια και δεν αφήνουν την άνοιξη τα υπομονετικά γαϊδούρια μέσα στα αμπέλια με τα τρυφερά βλαστάρια για ευνόητους λόγους. Η παράδοση που διέσωσε ο Παυσανίας γίνεται φανερό ότι πρόκειται περί εσφαλμένης και αφελούς παρερμηνείας μιας ανάγλυφης παράστασης.
Άλλωστε είναι γνωστό από τα αρχαία χρόνια ότι στην ευρύτερη περιοχή της Αργολίδας ο αρχαίος Φλιούντας, στη σημερινή Νεμέα, ήταν γνωστός – όπως και σήμερα- για τα αμπέλια και τον ξακουστό φλιούσιο οίνο, ενώ η Ναυπλία δεν ήταν γνωστή για το κρασί της.
Στο Ναύπλιο, όπως αναφέρει ο Παυσανίας, η κύρια λατρεία ήταν ο Ποσειδώνας, θεός των υδάτων και των θαλασσών, ενώ στον Φλιούντα οι κάτοικοι λάτρευαν τον Διόνυσο Φλιούσιο, θεότητα κατ’ εξοχήν της βλάστησης και του αμπελιού. Την άνοιξη τα κούτσουρα των αμπελιών από τους χυμούς έβγαζαν καταπράσινα βλαστάρια για την ευετηρία της νέας χρονιάς, το κάρπισμα των αμπελιών και το νέο θεϊκό κρασί του Διονύσου. Από το Φλιούντα καταγόταν, ως γνωστόν, και ο Πρατίνας, συνομήλικος του Αισχύλου, εφευρέτης του σατυρικού δράματος για τις εορτές του Διονύσου.
Στο ερώτημα γιατί εικονιζόταν στην αρχαία Ναυπλία ο γάιδαρος σε ανάγλυφη παράσταση το πιθανότερο με κληματίδα αμπελιού με σταφύλια, η απάντηση σύμφωνα με την αρχαία θρησκεία και λατρεία είναι ευκολονόητη. Ο Διόνυσος ήταν βασική θεότητα της φύσης και της βλάστησης και λατρευόταν παντού και στη Ναυπλία. Ωστόσο η κύρια λατρεία στη Ναυπλία, όπως αναφέρει ο Παυσανίας, ήταν ο Ποσειδώνας, θεός των θαλασσών και των υδάτων. Ναοί του Διονύσου υπήρχαν στο Άργος και στη Λέρνα, όπου λατρευόταν η Δήμητρα Πρόσυμνα και ο Διόνυσος όπου τελούνταν νυχτερινές τελετές, και βρέθηκε μαρμάρινο άγαλμα του Αντίνοου, λατρευόμενου στα χρόνια του αυτοκράτορα Αδριανού ως νέου Διόνυσου.
Απεικόνιση γαϊδάρων σε οργιαστική συνήθως απεικόνιση εικονιζόταν συχνά σε διονυσιακές παραστάσεις, ως κατ’ εξοχήν χαρακτηριστικό σύμβολο των φυσικών δυνάμεων, της γονιμότητας και της αναπαραγωγής μαζί με τους σατύρους και τις μαινάδες που ανήκαν στη συνοδεία του Διονύσου.
Και στην περίπτωση της Ναυπλίας το πιθανότερον εικονιζόταν σε ανάγλυφο ιθυφαλλική παράσταση όνου σε διονυσιακή παράσταση.
Είναι χαρακτηριστική π.χ. παράσταση σε αρχαίο αγγείο όπου εικονίζεται ο Διόνυσος μεθυσμένος καβάλα ανάποδα σε ιθυφαλλικό γάιδαρο συνοδευόμενος από σατύρους να κατευθύνεται ως θεός προς τον Όλυμπο! Είναι επίσης αξιοσημείωτο ότι η αρχαία Μένδη, πόλη της Χαλκιδικής, ήταν ξακουστή για το κρασί της, το Μενδαίο οίνο, που αποθηκευόταν σε ειδικού τύπου σφραγισμένους αμφορείς και μεταφερόταν με καράβια στα πέρατα της Μεσογείου.
Στα νομίσματα της πόλης αυτής εικονιζόταν ο Διόνυσος μεθυσμένος, κρατώντας τον κάνθαρο με το κρασί (χαρακτηριστικό σύμβολο του Διονύσου) ανάποδα πάνω στη ράχη ιθυφαλλικού όνου, σύμβολο της πόλης:
Ο γνωστός στα νέα ελληνικά «κυρ- Μέντιος» έχει πάρει το όνομά του από την αρχαία πόλη Μένδη, που λάτρευε το Διόνυσο σε συνοδεία με το γάιδαρο, ο οποίος μέχρι πρόσφατα ήταν απαραίτητος στον τρύγο για τη μεταφορά των σταφυλιών μέσα από τα αμπέλια με τα κοφίνια, τους αρχαίους φορμούς, στους ληνούς, τα πατητήρια για να παραχθεί το κρασί, το θεϊκό πιοτό του Διονύσου.
Άλλωστε η καλλιέργεια του αμπελιού είναι γνωστή από τα προϊστορικά χρόνια και το όνομα του Διόνυσου αναφέρεται στις μυκηναϊκές πινακίδες της Γραμμικής γραφής Β’. Το αν στα ύστερα ρωμαϊκά χρόνια διαμορφώθηκε στην αρχαία Ναυπλία μια μεταγενέστερη παράδοση παρερμηνείας από μία ανάγλυφη παράσταση ενός όνου- γαιδάρου μετά από τριακόσια ή τετρακόσια χρόνια… επιβεβαιώνει τον κανόνα ότι το «σφάλλειν είναι ανθρώπινο». Σημασία έχει σε κάθε πρόβλημα ή απορία η προσέγγιση με αντικειμενικά κριτήρια, η ανταλλαγή απόψεων, ο διάλογος για την όσο το δυνατόν ορθότερη απάντηση. Άλλωστε από τότε που ανακαλύφθηκε ο διάλογος από τους προσωκρατικούς φιλοσόφους άρχισε να γράφεται η Ιστορία και να θεμελιώνονται οι επιστήμες.
