Ο καθορισμός της ημερομηνίας εορτασμού του Πάσχα – Τα ημερολόγια και οι τροποποιήσεις τους (της Μ. Βασιλείου)

Η λέξη «Πάσχα» προέρχεται από την εβραϊκή λέξη «πεσάχ» που σημαίνει «διέλευση» και είναι η εορτή των Εβραίων, σε ανάμνηση της εξόδου από την Αίγυπτο και συγκεκριμένα της απελευθέρωσής τους από τη δουλεία των Φαραώ και της διάβασής τους από την Ερυθρά θάλασσα προς τη Γη της Επαγγελίας. Η λέξη Πάσχα είναι ελληνοποιημένη απόδοση του Πεσάχ αλλά με διαφορετικό νόημα εφόσον Χριστιανοί γιορτάζουμε το Πάσχα, την ανάσταση του Χριστού και την απελευθέρωσή του ανθρώπου από την αμαρτία και το θάνατο.

Οι Εβραίοι, την παλιά εποχή,για τον καθορισμό των μηνών, σύμφωνα με το σεληνιακό τους ημερολόγιο, είχαν «εξουσιοδοτήσει» το Μεγάλο Συνέδριο στην Ιερουσαλήμ, το Σανχεντρίν.

Το απόγευμα της 29ης κάθε μήνα, το Μεγάλο Συνέδριο  μαζευόταν στην ειδική αίθουσα του Ναού του Σολομώντα, οι αρχιερείς έστελναν εκείνο το βράδυ έναν ή περισσότερους νεαρούς ιερείς στον εξώστη του Μεγάλου Ναού, για να παρατηρήσουν τον δυτικό ουρανό, κατά τη στιγμή της δύσης του Ήλιου, για την εμφάνιση της Νέας Σελήνης. Εάν παρατηρούσαν κάτι τέτοιο, το ανέφεραν αμέσως στο Μεγάλο Συνέδριο των αρχιερέων, και αυτοί αν πείθονταν ότι οι μάρτυρες είχαν πράγματι δει το φωτισμένο δρέπανο της Σελήνης, ανακοίνωναν κάθε μήνα.Το όλο τελετουργικόγινόταν ακόμη πιο επίσημο, όταν επρόκειτο για την αρχή του μηνός Νισάν, αφού αυτός ήταν ο πρώτος μήνας του έτους(άρχιζε λίγο πριν από την εαρινή ισημερία την ημέρα της εμφάνισης της Νέας Σελήνης),αλλά και ο μήνας που γιόρταζαν το Πάσχα τους. Η ανακοίνωση της αρχής του Νισάν γινόταν με τους ήχους της τελετουργικής σάλπιγγας που ήταν φτιαγμένη από κέρατο Κριού ενώ στις πλαγιές των λόφων που περιέβαλαν την Ιερουσαλήμ πολυάριθμες ομάδες ανθρώπων περίμεναν με ανυπομονησία την αναγγελία του χαρμόσυνου γεγονότος. Με το άκουσμα της σάλπιγγας, άναβαν μια συνθηματική φωτιά και κουνούσαν αναμμένους πυρσούς, για να μεταδώσουν την αναγγελία της εισόδου του νέου έτους στις άλλες περιοχές, μέχρι τη Βαβυλώνα.Η εορτή του Πάσχα γιορτάζονταν από τους Εβραίους την 15η του μηνός Νισάν,την ημέρα δηλαδή της πρώτης εαρινής πανσελήνου.Εντός του μηνός Νισάν που τα εβραϊκά, σημαίνει «καιρός που πρασινίζουν τα πάντα»,τοποθετούνται και τα μεγάλα γεγονότα της χριστιανοσύνης ηη θριαμβευτική είσοδος του Ιησού στην Ιερουσαλήμ, ο Μυστικός Δείπνος και η Σταύρωση,πριν τον εορτασμό του Εβραϊκού Πάσχα,ενώη Ανάσταση του Χριστού συνέπεσε με την αναζωογόνηση που αντικατοπτρίζεται στην εποχή της άνοιξης.

Κατά τους πρώτους, τρεις αιώνες της Χριστιανοσύνης, οι διάφορες εκκλησίες γιόρταζαν το Πάσχα σε διαφορετικές ημερομηνίες. Άλλες μεν κατά το παράδειγμα των αποστόλων Ιωάννη και Παύλου, κατά την ημέρα του θανάτου του Χριστού την 14η του Εβραϊκού μηνός Νισάν, μία δηλαδή ημέρα πριν από την γιορτή του Εβραϊκού Πάσχα, άλλες δε πάντοτε κατά την Κυριακή, που έπετο της πρώτης εαρινής πανσελήνου.

Λόγω των διαφορών αυτών στον εορτασμό του Πάσχα, η Α’ Οικουμενική Σύνοδος, που συνεκλήθη στη Νίκαια της Βυθυνίας από το Μέγα Κωνσταντίνο το 325 μ. Χ., θέσπισε με εγκύκλιο επιστολή του τα του προσδιορισμού της εορτής του Πάσχα. Στην εγκύκλιο αυτή υπάρχει ο γνωστός από τότε «Όρος της Νικαίας» σύμφωνα με τον οποίο, το Πάσχα θα πρέπει να εορτάζεται την Κυριακή μετά την πρώτη πανσέληνο της άνοιξης, και αν η πανσέληνος συμβεί Κυριακή τότε να εορτάζεται την επομένη Κυριακή για να μην συμπέσει με τον εορτασμό του Εβραϊκού Πάσχα.

Ο εορτασμός του Πάσχα λοιπόν συνδέθηκε άμεσα με την εαρινή ισημερία και την πρώτη πανσέληνο της άνοιξης και το  θέμα καθορισμού της ημερομηνίας  έγινεπλέον, με βάση τον όρο της Νίκαιας, ένα καθαρά αστρονομικό-μαθηματικό πρόβλημα. Η Α’ Οικουμενική Σύνοδος μάλιστα, λόγω της ακμής της αστρονομίας και των μαθηματικών στην Αλεξάνδρεια, ανέθετε στον εκάστοτε Πατριάρχη Αλεξανδρείας, με ειδικές «πασχάλιες επιστολές» να γνωστοποιεί κάθε χρόνο στις άλλες εκκλησίες την ημέρα του Πάσχα, αφού πρώτα υπολογιστεί με την βοήθεια των αστρονόμων της Αλεξάνδρειας, η ημερομηνία της πρώτης εαρινής πανσελήνου.

Το ημερολόγιο που ήταν σε ισχύ την εποχή της Α’ Οικουμενικής Συνόδου ήταν το Ιουλιανό που είχε θεσπίσει ο Ιούλιος Καίσαρ (101-44 π. Χ.) το 44 π. Χ. με τη βοήθεια του έλληνα αστρονόμου Σωσιγένη από την Αλεξάνδρεια. Για την δημιουργία του Ιουλιανού Ημερολογίου ο Σωσιγένης, βασισμένος στους υπολογισμούς του Ιππάρχου, θέσπισε ένα ημερολόγιο, του οποίου τα έτη είχαν 365 ημέρες ενώ σε κάθε τέταρτο έτος προσέθετε μία ακόμη ημέρα μετά την «έκτη προ των καλενδών του Μαρτίου» που ονομάστηκε «bis sextus». Έτσι η ημέρα αυτή, επειδή μετριόταν δύο φορές, ονομάζεται ακόμη και σήμερα «δις έκτη» και το έτος που την περιέχει «δίσεκτο».

Το καθορισμένο από τον Σωσιγένη έτος όμως είναι μεγαλύτερο του πραγματικού κατά 0,0078 της ημέρας, δηλαδή κατά 11 λεπτά και 13 περίπου δευτερόλεπτα, χρόνος που εκ πρώτης όψεως φαίνεται ασήμαντος. Το λάθος  των 11 περίπου λεπτών του Ιουλιανού Ημερολογίου συσσωρευόταν κάθε χρόνο και η εαρινή ισημερία μετατοπιζόταν όλο και πιο ενωρίς. Έτσι, ενώ την εποχή του Χριστού η εαρινή ισημερία συνέβαινε στις 23 Μαρτίου, το 325 μ.Χ. αυτή συνέβη στις 21 Μαρτίου, και το 1582 μ.Χ. είχε φτάσει να συμβαίνει στις 10 Μαρτίου, γεγονός που δημιουργούσε προβλήματα στον ακριβή προσδιορισμό του εορτασμού του χριστιανικού Πάσχα, σύμφωνα με τον Όρο που είχε θεσπίσει η Οικουμενική Σύνοδος το 325 μ.Χ.

Επί πάπα  Γρηγόριου ΙΓ’, ο  αστρονόμος Χριστόφορος Κλάβιους, με τη βοήθεια του επίσης αστρονόμου Λουίτζι Λίλιο, επεξεργάστηκε την παπική βούλα της ημερολογιακής μεταρρύθμισης. Με τη μεταρρύθμισηαυτή, η 5η Οκτωβρίου 1582, ονομάστηκε 15η Οκτωβρίου, για να διορθωθεί το λάθος των 10 ημερών, που είχε συσσωρευτεί στους προηγούμενους 11 αιώνες, και για να επιστρέψει η εαρινή ισημερία στην 21η Μαρτίου, όπως ήταν κατά την Α’ Οικουμενική Σύνοδο.Για να μην επαναληφθεί  το λάθος του Ιουλιανού Ημερολογίου, ο Λίλιο όρισε ότι δίσεκτα θα είναι τα έτη που ο αριθμός τους διαιρείται με το 4 εξαιρουμένων των «επαιωνίων», τα έτη δηλαδή των αιώνων, από τα οποία όριζε ως δίσεκτα μόνον όσα έχουν αριθμό αιώνων που διαιρείται επακριβώς με το 4.

Το Νέο ή Γρηγοριανό Ημερολόγιο δεν έγινε ανώδυνα αποδεκτό. Τα κράτη της Ευρώπης με καθολικό  θρήσκευμα το αποδέχτηκαν μέσα στα επόμενα πέντε χρόνια. Τα«προτεσταντικά» κράτη χρειάστηκαν έναν ακόμη αιώνα, ενώ η Αγγλία και η Αμερική αποδέχθηκαν τελικά τη μεταρρύθμιση, μετά από  διαδηλώσεις και διαμαρτυρίες του λαού, το 1752.Το ίδιο συνέβη και στην Ανατολή,οι πατριάρχες Kωνσταντινουπόλεως, Αλεξανδρείας και Αντιοχείας της Ορθόδοξης Εκκλησίας, διαμαρτυρήθηκαν έντονα στη Ρώμη και διατήρησαν σε ισχύ το Ιουλιανό Ημερολόγιο, έως τον 20ο αιώνα.

Η  ελληνική πολιτεία στις 23 Ιανουαρίου1923 αντικατέστησε το Ιουλιανό Ημερολόγιο με το Γρηγοριανό και όρισε  έναρξη της εφαρμογής του, τη 16η Φεβρουαρίου 1923, που την ονόμασε 1η Μαρτίου, αφαιρέθηκαν δηλαδή 13 ημέρες από το έτος 1923, γιατί στις 10 ημέρες λάθους μεταξύ Γρηγοριανού και Ιουλιανού από το 325μ.χ έως το 1582μ.χ είχε επέλθει καθυστέρηση και άλλων τριών ημερών, στα περίπου 340 χρόνια, που είχαν παρέλθει από την πρώτη εισαγωγή του Γρηγοριανού Ημερολογίου.

Επειδή όμως η Εκκλησία διατήρησε το Ιουλιανό ημερολόγιο, υπήρξε οξεία αντίδραση του λαού όταν ο εορτασμός του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου δεν συνέπεσε με την εθνική μας εορτή της 25ης Μαρτίου. Έτσιστις 23 Μαρτίου 1924 η Ελληνορθόδοξος Εκκλησία,  αποδέχθηκε το νέο Γρηγοριανό ημερολόγιο για τις ακίνητες εορτές, εξακολουθεί όμως, ακόμη και σήμερα να χρησιμοποιεί το παλαιό Ιουλιανό ημερολόγιο αλλά και τον κύκλο του Μέτωνα,(σεληνιακός κύκλος ή κύκλος του Μέτωνα ονομάζεται η περίοδος 235 συνοδικών μηνών (Σελήνης), η οποία  είναι ίση προς 19 περίπου τροπικά έτη των 365,25 ημερών),για τον προσδιορισμό της ημερομηνίας του Πάσχα και κατ’επέκταση και των κινητών εορτών. Έτσι, στις 13 ημέρες της λανθασμένης Ιουλιανής εαρινής ισημερίας προστίθεται και το λάθος του 19ετούς Μετωνικού κύκλου, το οποίο σήμερα ανέρχεται σε περίπου 5 ημέρες.

Αποτέλεσμα όλων αυτών είναι και το γεγονός της διαφοράς που υπάρχει ανάμεσα στις ανατολικές και στις δυτικές εκκλησίες, για την ημερομηνία εορτασμού του Πάσχα. Η διαφορά αυτή δεν άπτεται καθόλου δογματικών θεμάτων της χριστιανικής εκκλησιαστικής λατρείας ή θρησκείας γιατί, το όλο θέμα προσδιορισμού της εορτής του Πάσχα είναι ένα απλό αστρονομικό-μαθηματικό πρόβλημα. Γι’ αυτό άλλωστε και οι πρώην Οικουμενικοί Πατριάρχες Δημήτριος και Αθηναγόρας προ ετών πρότειναν ‘…. πρώτον πανορθόδοξον και δεύτερον Πανχριστιανική ιεράν συμφωνία, προς καθορισμόν σταθεράς Κυριακής διηνεκώς από κοινού εορτασμού του ενός Χριστιανικού Πάσχα υφ’ απάντων των ανά την Οικουμένη χριστιανών’.

Επιμέλεια κειμένου:

Μαρία Βασιλείου, Βιολόγος-Ωκεανογράφος