της Γκέλης Ντηλιά
Καθηγήτριας Αγγλικών,
Εθελόντριας καθηγήτριας στο Κατάστημα Κράτησης Ναυπλίου,
Εκπαιδεύτριας Ενηλίκων σε Καταστήματα Κράτησης
«Λίγοι άνθρωποι είναι εντελώς αμετάβλητοι από την εμπειρία της φυλακής».
Craig Haney
Η φυλακή είναι ένα ολοκληρωτικό άσυλο με ιεραρχία, κανόνες και κανονισμούς, σκοπούς και στόχους, πλάνο και χρονοδιάγραμμα. Αν το σημαντικότερο μέσα σε ένα σωφρονιστικό κατάστημα είναι η επιβίωση, το αμέσως επόμενο σημαντικό είναι η εκπαίδευση, που έχει να κάνει με την επιβίωση εκτός των τειχών. Πόσο εφικτό όμως είναι αυτό όταν εκλείπουν οι κατάλληλες προϋποθέσεις για να επιτευχθεί;
Οι μαθητές των φυλακών έχουν πολλές ιδιαιτερότητες από τις υπόλοιπες ευάλωτες κοινωνικές ομάδες. Ζουν μέσα σε ένα ασφυκτικό περιβάλλον, όπου ο υπερπληθυσμός, η έλλειψη ιδιωτικότητας, τα «δεινά του εγκλεισμού», η «ιδρυματοποίηση», με σκοπό την «κανονικοποίηση», δυσχεραίνουν όχι μόνο την διαβίωση αλλά και την εκπαιδευτική διαδικασία.
Δεν είναι εύκολο να κάνει κανείς αυτή τη διαδρομή μετά από χρόνια αποσύνδεσης από την εκπαίδευση, σε ένα φτωχό περιβάλλον που οι γνωστικές προκλήσεις απουσιάζουν το ίδιο έντονα με την αυτονομία και όπου προέχει η τάξη, η ρουτίνα, η συμμόρφωση και λιγότερο η μόρφωση.
Παρόλα αυτά, ακολουθώντας τα ευρωπαϊκά μοντέλα και σύμφωνα με το συνταγματικά κατοχυρωμένο δικαίωμα των κρατουμένων στην εκπαίδευση, μαζί με την ψυχαγωγία, την υγεία και την άθληση, το 2004 λειτούργησε το πρώτο πιλοτικό Σχολείο Δεύτερης Ευκαιρίας στο Κλειστό Κατάστημα Λάρισας. Έτσι άνοιξε ο δρόμος και για άλλα ΣΔΕ φυλακών σε διάφορες περιφέρειες της Ελλάδας. Σήμερα υπάρχουν 62 ΣΔΕ εκ των οποίων τα 11 σε σωφρονιστικά καταστήματα.
Αν ο στόχος των σχολείων αυτών είναι η επανένταξη και σύνδεση με την κοινωνία, η πρώτη ευκαιρία, όπως πολλοί από αυτούς ισχυρίζονται και η μη υποτροπή των αποφυλακισμένων, οι στατιστικές έχουν δείξει μικρά ποσοστά επιστροφών στις φυλακές σε σχέση με όσους δεν παρακολούθησαν κάποιο εκπαιδευτικό πρόγραμμα κατά την διάρκεια του εγκλεισμού τους.
Για να μπορέσει ο κατάδικος να επιστρέψει στα θρανία, θα χρειαστεί να νιώσει ασφαλής ώστε να μπορέσει να αλληλοεπιδράσει με τους συμμαθητές του. Τα επίπεδα εξωστρέφειας, δυσπιστίας, απομόνωσης, αποδόμησης του χαρακτήρα και παραίτησης είναι απελπιστικά χαμηλά. Η ύπαρξη των κατάλληλων συνθηκών ώστε να αναπτυχθεί ένα περιβάλλον πνευματικής αφύπνισης φαντάζει δύσκολο αλλά όταν υπάρχει θέληση, μπορεί να συμβεί.
Οι τοίχοι μιας φυλακής κλείνουν πίσω τους έναν ετερόκλητο πληθυσμό με πολλές ανομοιογένειες, όπως κοινωνικές, θρησκευτικές, πολιτικές, φυλετικές, πολιτισμικές. Το να ξεπεραστούν αυτές οι προκαταλήψεις είναι θέμα παιδείας και όλοι συμφωνούν σε αυτό αλλά μέσα σε έναν τέτοιο χώρο αντί αυτές να αμβλυνθούν, διογκώνονται με αποτέλεσμα οι τρόφιμοι να πιέζονται, να είναι αγχωμένοι, φοβισμένοι, θυμωμένοι. Αυτά τα συναισθήματα μαζί με εκείνα της χρόνιας απώλειας της ελεύθερης επιλογής, της απογοήτευσης, της μονοτονίας, της βαριεστημάρας, του νεκρού χρόνου, του στίγματος, της ντροπής, των τύψεων και των ενοχών μετατρέπουν τον κρατούμενο σε ωρολογιακή βόμβα έτοιμη να εκραγεί. Δεν πρέπει να παραληφθεί και το ότι έχουν απομακρυνθεί από την οικογένεια, που μπορεί και η ίδια να τους έχει απορρίψει, τους φίλους, την εργασία τους.
Η «φυλακοποίηση», δηλαδή η προσαρμογή των φυλακισμένων στο περιβάλλον τους, είναι ένα επιπρόσθετο εμπόδιο στην φυσιολογική τους ένταξη σε μια τάξη. Γιατί όσο πιο προσαρμοστικός είναι κάποιος, τόσο πιο συναισθηματικά αποσπασμένος και κοινωνικά αποσυρμένος γίνεται. Η υποκίνηση λήψης της απόφασης να αποκτήσει γνώσεις που θα του επιτρέψουν να επιστρέψει στην κοινωνία έχοντας τις ίδιες ευκαιρίες με τους υπόλοιπους, είναι η οδός που θα σηματοδοτήσει μια νέα πορεία στη ζωή, συνυφασμένη με έννοιες όπως αυτοεκτίμηση, ενισχυμένη αυτοεικόνα, επανασύνδεση με τον οικογενειακό, εργασιακό, κοινωνικό κλπ περίγυρο.
Η εκπαίδευση από μόνη της εμπεριέχει την έννοια της δέσμευσης. Για να γίνει το λεγόμενο «εκπαιδευτικό συμβόλαιο» χρειάζονται δύο πλευρές: αυτή του εκπαιδευτή και εκείνη του εκπαιδευομένου. Ο δεύτερος οφείλει να δεσμευτεί ότι θα εκπληρώσει τις υποχρεώσεις του, χτίζοντας όχι μόνο μια γέφυρα απέναντι σε αυτόν και την κοινωνία αλλά και μια άλλη ανάμεσα στον ίδιο και τον εαυτό του. Γι’ αυτό και τα εκπαιδευτικά προγράμματα είναι έτσι σχεδιασμένα ώστε να ανταποκρίνονται στις ιδιαίτερες ανάγκες και στα χαρακτηριστικά των κρατουμένων-εκπαιδευομένων που θα τα υλοποιήσουν, καλώντας τους να εκπαιδευτούν μέσα σε ένα πλαίσιο περιορισμών που τίθενται από τις Διευθύνσεις των σωφρονιστικών καταστημάτων για λόγους ασφαλείας.
Παρόλα αυτά είναι επιβεβλημένο επίσης να αναφερθεί ότι το σχολείο των φυλακών, όπου γίνονται μαθήματα εγγραματισμού ή επιτελούνται άλλες μορφές εκπαίδευσης, όπως εθελοντικά προγράμματα τοπικών φορέων, αποτελεί τμήμα των φυλακών. Κάθε Κατάστημα Κράτησης, ανοιχτού ή κλειστού τύπου, διέπεται από τις διατάξεις του σωφρονιστικού κώδικα και υπάγεται στο Υπουργείο Δικαιοσύνης σε αντίθεση με το ΣΔΕ που υπάγεται στο Υπουργείο Παιδείας. Είναι ξεκάθαρο ότι πρωταρχικό ρόλο έχει η ασφάλεια και δευτερεύοντα η εκπαίδευση- σε αυτό δεν χωρά καμία αμφιβολία. Όμως είναι μη αποσαφηνισμένα τα όρια λειτουργίας από τον σωφρονιστικό κώδικα καθώς εκτός των άλλων, π.χ. απαγόρευση πρόσβασης στο διαδίκτυο, υπάρχει αδυνατότητα μετακίνησης των εκπαιδευομένων. Οι εκπαιδευόμενοι στερούνται την «εις τόπον κίνησιν». Το μέγα ερώτημα είναι πώς θα συνδυαστούν οι στόχοι της εκπαίδευσης των εγκλείστων με τους στόχους της φυλακής για αυτούς.
«Μετά από χρόνια στη φυλακή δεν είσαι πια ο ίδιος», είπε ανώνυμα ένας φυλακισμένος σε μια συνέντευξη και σίγουρα ισχύει. Γιατί σύμφωνα με τον Νίτσε «Αν κοιτάξεις για πολύ καιρό την άβυσσο, θα σε κοιτάξει και αυτή».
Το 2019 η ταινία διάρκειας 2,5 λεπτών των μαθητών του ΣΔΕ φυλακών Λάρισας με τίτλο «Θα τα καταφέρω», σε σενάριο/ σκηνοθεσία Μιλτιάδη Σταμπουλίδη, βραβεύτηκε διπλά: με το Βραβείο Μυθοπλασίας στον 9ο Διεθνή Μαθητικό Διαγωνισμό Ταινιών Μικρού Μήκους Cinema και με τιμητική διάκριση στο 8ο Διεθνές Φεστιβάλ Κιν/φου Αθήνας. Στην ταινία αυτή η αμφιβολία διαδέχεται την αισιοδοξία που βασίζεται στην εκπαίδευση, τη δημιουργία, τη συντροφικότητα.
Εν κατακλείδι, σε μια κοινωνία, όλοι είναι απαραίτητοι.
ΠΗΓΕΣ:
• «Θα τα καταφέρω»: Η ταινία μαθητών του Σχολείου Φυλακών, Διπλή διάκριση για το 2ο ΣΔΕ , larissanet.gr, 14/5/19
• «Φυλακοποίηση»: Πώς η φυλακή αλλάζει τον άνθρωπο, TVXS, 20/5/18
www.tvxs.gr/news/kosmos/pos-i-fylaki-allazei-tin-prosopikotita-toy-antropoy
• Ρηγούτσου, Ε. Συμβουλευτική κρατουμένων, Υπουργείο Εθν. Παιδείας & Θρησκ., Γεν. Γραμματεία Εκπ. Ενηλίκων, Ινστ. Διαρκούς Εκπ. Ενηλ, Ιαν. 2005
www.repository.edulll.gr/edulll/retrieve/746/132.pdf
• Δημητρίου, Μάριος. «Τα δεινά του εγκλεισμού», 24h.com.cy, 1/7/18
www.24h.com.cy/2018/07/ta-deina-toy-egkleismoy/
• Σχολεία 2ης Ευκαιρίας, «Επιμορφωτικά σεμινάρια μέσα στις φυλακές για σωφρονιστικούς υπαλλήλους». iefimerida.gr
iefimerida.gr/news/304425/epimorfotika-seminaria-mesa-stis-fylakes-gia-sofronistikoys-ypalliloys
• Κολλιόπουλος, Ανδρέας, «Πάτρα: 50 κρατούμενοι στα θρανία του ΣΔΕ των φυλακών του Αγ. Στεφάνου», 30/5/18
www.patrasevents.gr/ article/349486-patra-50-kratoymenoi-sta-thrania-toy-sde-ton-fulakon-tou-agiou-stefanou
• Σχολεία Δεύτερης. Ευκαιρίας, Σχολεία Δεύτερης Ευκαιρίας Σωφρονιστικών Καταστημάτων, Ίδρυμα Νεολαίας & Δια Βίου Μάθησης
www.inevidim.gr/προγράμματα-δράσεις/σχολεία-δεύτερης-ευκαιρίας
