Ο λαγοκέφαλος στις ελληνικές θάλασσες (γράφει η Μαρία Βασιλείου)

Γράφει η Μαρία Βασιλείου,
Βιολόγος – Ωκεανογράφος 

Ο ΛΑΓΟΚΕΦΑΛΟΣ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΘΑΛΑΣΣΕΣ –

ΕΝΑΣ ΛΕΣΣΕΨΙΑΝΟΣ ΧΩΡΟΚΑΤΑΚΤΗΤΙΚΟΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΗΣ

Ο λαγοκέφαλος (επιστημονική ονομασία: Lagocephalus sceleratus, αγγλική ονομασία:silver-cheeked toadfish) είναι είδος ψαριού, μέλος της οικογένειας Tetraodontidae, στην οποία ανήκουν 121 είδη από 19 γένη. Το όνομα Tetraodontidae σχετίζεται με τη χαρακτηριστική οδοντοστοιχία των μελών της οικογένειας, όπου τα δόντια κάθε σιαγόνας είναι συμπτυγμένα, αλλά διαχωρισμένα από μια κεντρική ραφή, με αποτέλεσμα την εμφάνιση 4 δοντιών.

Ο λαγοκέφαλος είναι είδος ευρείας εξάπλωσης στον τροπικό Ειρηνικό και Ινδικό Ωκεανό, στην Ερυθρά Θάλασσα και στην Ανατολική Μεσόγειο τα τελευταία χρόνια, ως λεσσεψιανός με τανάστης (μέσω της Διώρυγας τουΣουέζ) Η αύξηση της θερμοκρασίας στα νερά της Μεσογείου, έχει σίγουρα παίξει ευνοϊκό ρόλο στην άνοδο του ψαριού πιο βόρεια.

Είναι ένα από τα μεγαλύτερα μέλη της οικογένειαςTetraodontidae, ξεπερνώντας τα 110 εκατοστά σε μήκος και τα 7 κιλά σε βάρος. Το σώμα του είναι στενόμακρο και μερικώς πλευρικά πεπλατυσμένο.Η ράχη του έχει χρώμα πράσινο-καφέ με μαύρα στίγματα, μιαν ασημένια λωρίδα από το στόμα μέχρι την άκρητης ουράς, άσπρη κοιλιά και μιαν ασημένια βούλα μπροστά από κάθε μάτι.Δεν έχει λέπια, αλλά πολυάριθμα μικρά σαρκώδη αγκάθια στη ράχη και στην κοιλιά. Η γνάθος φέρει 4 πολύ ισχυρά δόντια, 2 πάνω και 2 κάτω, τα οποία ενώνονται για να σχηματίσουν ένα είδος ράμφους.

Ο λαγοκέφαλος έχει την ικανότητα να φουσκώνει σημαντικά το σώμα του, απορροφώντας νερό ή αέρα, για να απωθεί τους θηρευτές του. Χαρακτηριστικός είναι ο δυνατός θόρυβος κατά το φούσκωμα, που προέρχεται από την τριβή μεταξύ των δοντιών της άνω και της κάτω γνάθου.

Όταν είναι αδρανής φαίνεται να αιωρείται σχεδόν ακίνητος, κινώντας μόνο τα θωρακικά πτερύγια. Παρόλα αυτά είναι ικανός να κινείται με εκπληκτική ταχύτητα όταν νιώθει ότι απειλείται ή όταν κυνηγά.

Ο λαγοκέφαλος περιέχει στους ιστούς του μια ισχυρή νευροτοξίνη, την τετροδοτοξίνη, η οποία μπορεί να αποτελέσει πηγή τροφικής δηλητηρίασηςσε περίπτωση κατανάλωσής του, με ψηλά  ποσοστά θνησιμότητας. Η τοξικότητα αυξάνεται σταδιακά πριν την αναπαραγωγική περίοδο και μειώνεται απότομα με το τέλος της. Οι γονάδες, ιδιαίτερα σταθηλυκά άτομα, παρουσιάζουν τον υψηλότερο βαθμό τοξικότητας συγκρινόμενες με άλλα όργανα. Η τετροδοτοξίνη μπορεί να προκαλέσει θάνατο από μυική παράλυση, αναπνευστική ανεπάρκεια και κατάρρευση του κυκλοφορικού συστήματος. Η κατανάλωση περίπου 25 mg τετροδοτοξίνης μπορεί να σκοτώσει ένα άτομο βάρους 75 κιλών. Η αντίστοιχη ενέσιμη ποσότητα είναι πολύ μικρότερη, περίπου 0,6 mg για το ίδιο άτομο. Μέχρι στιγμής δεν έχει βρεθεί αντίδοτο στην τετροδοτοξίνη. Η θεραπεία είναιυποστηρικτική και βασίζεται στα συμπτώματα, για να κρατηθεί ο ασθενής στη ζωή μέχρι να εξασθενίσει η δραστικότητα της τοξίνης

Στην Ελλάδα έχει εντοπιστεί από το 2003. Και εξαπλωνεται  πλέον σε όλες τις θάλασσες ,καθώς το βρίσκουμε από την Αλεξανδρούπολη, ως τα Κύθηρα και την Κέρκυρα. Μάλιστα αλιείς σε Κω, Ρόδο και Κρήτη, έχουν αναφέρει ότι σε ορισμένες ψαριές τους βγάζουν μόνο τέτοια ψάρια. Να σημειωθεί πως οι ειδικοί έχουν επισημάνει τον κίνδυνο από την μεγάλη πυκνότητα των πληθυσμών του λαγοκέφαλου στα νερά μας, λόγω έλλειψης θηρευτών του στη Μεσόγειο.Το Ινστιτούτο Θαλάσσιων Βιολογικών Πόρων του ΕΛΚΕΘΕ μελετάει την εξάπλωση και την βιολογία του είδους από τότε που εμφανίστηκε στις θάλασσές μας.

Δεν πρόκειται μόνο για ένα είδος, αλλά για τουλάχιστον τρια ,(Lagocephalus sceleratus, Lagocephalus suezensis, Lagocephalus spadiceus) τα οποία, επειδή μοιάζουν μεταξύ τους, αναφέρονται όλα ως λαγοκέφαλοι. Είναι όλα τους τοξικά και δεν επιτρέπεται η κατανάλωσή τους.  Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Νομοθεσία, απαγορεύεται οποιαδήποτε διάθεσή του στην αγορά, λόγω της τοξικότητάς του. [Καν. (ΕΚ) 853/2004 και Καν. (ΕΚ) 854/2004]).

Αναφορικά με την επιθετικότητα του ψαριού, υπάρχουν τρεις αναφορές για επιθέσεις σε ανθρώπους, μια στην Κάρπαθο, που δημοσιεύτηκε μαζί με ένα βίντεο, όπου καταγράφεται, δάγκωμα σε δάκτυλο λουόμενου, ο οποίος «έπαιζε» με μεγάλο άτομο ,μια στη Λιβύη και μια ακόμη. Είναι επιθετικά στην αναζήτηση της τροφή τους, όμως το ανθρώπινο κρέας δεν συμπεριλαμβάνεται στις προτιμήσεις του.Βέβαια η μεγάλη πυκνότητα των πληθυσμών του λαγοκέφαλου, λόγω έλλειψης των θηρευτών του στη Μεσόγειο, μπορεί να οδηγήσει σε τροποποίηση της συμπεριφοράς του είδους.

Μελέτη για τον  οικολογικό και κοινωνικό αντίκτυπο του χωροκατακτητικού Lagocephalus sceleratus στα παράκτια ενδιαιτήματα μιας περοχής «έδειξαν» ότι οι αμμώδεις περιοχές είναι πολύ σημαντικές για τα αρχικά στάδια ζωής του L. sceleratus . Αντίθετα, τα ενδιαιτήματα Posidonia oceanica προτιμήθηκαν κυρίως από μεγαλύτερα (> 29 cm) ενήλικα ώριμα άτομα , που δεν υπερβαίνουν τα 64 cm. Ο Lagocephalus sceleratus τρέφεται  με ασπόνδυλα και ψάρια. Στα αρχικά στάδια ζωής, ο L. sceleratus κατοικεί σε αμμώδεις πυθμένες και  τρεφοται με διάφορα ασπόνδυλα. Τα κυρίαρχα είδη μαλακίων που βρέθηκαν στη διατροφή μεγαλύτερων (> 20 cm) ατόμων L. sceleratus ήταν τα οικονομικά σημαντικά Sepia officinalis (σουπιά) και Octopus vulgaris(χταπόδι) . Η  μετατόπιση του στα λιβάδια της ποσειδώνιας   συμβαίνει πιθανότατα λόγω αλλαγής   των διατροφικών του απαιτήσεων στο στάδιο της ενηλικίωσης  όσο και στην απαίτηση κατάλληλου χώρου ωοτοκίας, που συμβαίνει κατά την διάρκεια του καλοκαιριού.

Οι κοινωνικές επιπτώσεις είναι ανησυχητικές λόγω της αυξημένης συγκέντρωσης της τοξίνης  (παρουσία τετροδοτοξίνης), εάν καταναλώνονται.

Προσοχή λοιπόν από τους λουόμενους, να μην πλησιάζουν και να μην προσπαθούν να πιάσουν ή να ταΐσουν λαγοκέφαλους οι οποίοι πλησιάζουν σε ακτές και ιδιαιτέρως στις αρχές του καλοκαιριού οπότε είναι η αναπαραγωγική περίοδος για το είδος στην περιοχή μας. Οι ψαροντουφεκάδες να έχουν τα ψάρια τους δεμένα στη σημαδούρα τους και όχι κοντά στο σώμα τους.

Σε ό,τι αφορά στην αλιεία, σε κάποιες χώρες απορρίπτονται, ενώ σε άλλες ιδιαίτερα στην Ιαπωνίακαι την Κορέα έχουν μεγάλη εμπορική αξία. Στην Ιαπωνία οι τιμές των ψαριών αυτών, που ονομάζονται fugu, είναι υψηλότερες από τις τιμές των περισσότερων άλλων εδώδιμων ψαριών. Το όνομα fugu χρησιμοποιείται για το ψάρι, αλλά και για το πιάτο αυτό καθ’ αυτό. Ο λαγοκέφαλος ονομάζεται sen-nin fugu. Το δέρμα και τα εντόσθια αφαιρούνται προσεκτικά από ειδικούς και αδειούχους σεφ και το προϊόν αυτής της διαδικασίας θεωρείταιασφαλές για βρώση.

Προσοχή όμως καθότι το είδος λαγοκέφαλου που συνήθως αλιεύεται στα ελληνικά ύδατα (L. sceleratus) δεν ανήκει στα είδη pufferfish τα οποία δύνανται να καταστούν εδώδιμα κατόπιν της επεξεργασίας τους, έστω και με τον τρόπο που χρησιμοποιείται από τους πιστοποιημένους σεφ της Ιαπωνίας, καθόσον περιέχει τετροδοτοξίνη (ΤΤΧ) και ανάλογες της ουσίες, συχνά σε ιδιαίτερα υψηλές συγκεντρώσεις, σε όλους σχεδόν τους ιστούς του, συμπεριλαμβανομένου του μυϊκού ιστού (σάρκας) και του δέρματος. Για το λόγο αυτό, το εν λόγω είδος δε συμπεριλαμβάνεται και στον κατάλογο του Ιαπωνικού Υπουργείου Υγείας που αναφέρεται στα εδώδιμα μέρη των pufferfish στην Ιαπωνία.

Το L. Sceleratus με λίγα λόγια αποτελεί   επιβλαβή  παράγοντα για την αλιεία και  απειλή για τη βιοποικιλότητα.

Τέλος, όπως επισημαίνουν οι επιστήμονες, όποιος πολίτης εντοπίζει λαγοκέφαλο, είναι καλό να το αναφέρει στο λιμεναρχείο της περιοχής και να στέλνει τις παρατηρήσεις του στο elnais.

ΜΑΡΙΑ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

ΒΙΟΛΟΓΟΣ-ΩΚΕΑΝΟΓΡΑΦΟΣ