της Μαρίας Βασιλείου, Βιολόγου – Ωκεανογράφου
Η έκφραση «άρτζι μπούρτζι και λουλάς» χρησιμοποιείται για να δηλώσει κάτι που δεν έχει τάξη ή λογική συνοχή, ή μια κατάσταση απόλυτης οχλαγωγίας και ασυνεννοησίας.
Από την άποψη της έλλειψης λογικής συνοχής, η φράση δεν διαφέρει και πολύ από μια άλλη φράση την «Από την Πόλη έρχομαι και στην κορφή κανέλα», αλλά η «άρτζι μπούρτζι» έχει επιπλέον τη διάσταση της αταξίας.
Πώς όμως γεννήθηκε η έκφραση; Ανατρέχωντας σε έγκυρα λεξικά βρίσκουμε διάφορες εκδοχές:
Στο Ετυμολογικό λεξικό του Μπαμπινιώτη διαβάζουμε ότι η έκφραση ανάγεται στη βυζαντινή εποχή. Οι λέξεις «άρτζι μπούρτζι» δεν έχουν ελληνική ετυμολογία, είναι μετεξέλιξη των παλαιότερων (βυζαντινών) λέξεων Αρτζιβούριος ή Αρτζιβούριν ή αρτζιβούρτζια και άλλες παραλλαγές που αποτυπώνουν το «πώς κατάλαβαν» οι ελληνόφωνοι χριστιανοί ορθόδοξοι της βυζαντινής εποχής την αρμένικη λέξη arajaworac, που θα πει «προηγούμενο διάστημα» και απλώς δηλώνει την τελευταία εβδομάδα πριν από τις Απόκριες. Οι Αρμένιοι τηρούσαν αυστηρή νηστεία εκείνη την εβδομάδα, μόνο με ψωμί και νερό, ενώ οι Ορθόδοξοι δεν νήστευαν και αντίστροφα οι Αρμένιοι έτρωγαν αυγά και τυρί ορισμένες μέρες της Σαρακοστής, που οι Ορθόδοξοι νήστευαν. Μη μπορώντας να κατανοήσουν αυτή την ανατροπή των συνηθειών, οι Ορθόδοξοι θεώρησαν το αρμενικό έθιμο ως εκδήλωση παραλογισμού και αταξίας, κι έτσι προέκυψε η σημερινή σημασία.
Στο Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής, διατυπώνεται μια ελαφρώς διαφορετική άποψη: η λέξη Αρτζιβούριν και οι παραλλαγές της, πήρε με τον καιρό τη σημασία «κατάλυση των πάντων», δηλαδή τη σημασία της ασυδοσίας, της έλλειψης κανόνων, της άναρχης ελευθερίας.
Στον Δημητράκο βρίσκουμε την παροιμία «αρτσιβούρτσι τόλεγαν, λάχανα μαγείρευαν», που λεγόταν ειρωνικά για φτωχούς καθώς και τη φράση. «το πήρε αρτσιβούρτσι» (επί των μη νηστευόντων και ακολάστως διαβιούντων, όπως εξηγεί).
Αρχικά, λοιπόν, το Αρτζιβούριν είναι μια ξένη νηστεία, στη συνέχεια ονομάστηκε έτσι η εβδομάδα εκείνη, η «αμολυτή», εβδομάδα κατανάλωσης αρτύσιμων τροφών και μετά, αρτσιβούρτσι ονομάστηκε η μη τήρηση κανόνων, αρχικά στο θέμα της νηστείας και στη συνέχεια σε όλα τα θέματα.
Ο λουλάς προστέθηκε αργότερα, πολύ αργότερα, πιθανώς στον 19ο αιώνα και η προσθήκη επιτείνει την εικόνα της ακαταστασίας, της σύγχυσης και του παραλογισμού.
Η έκφραση «άρτζι μπούρτζι και λουλάς» έχει απαθανατιστεί ακόμα και σε ποίημα του Σεφέρη, το «Αντάρτες Μ.Α.», γραμμένο στην Κατοχή, απ΄όπου το απόσπασμα:
Κίτρινος και σιωπηλός,
όταν τον ρωτήσουν κάτι,
μ’ ένα νεκρωμένο μάτι
τους κοιτάει και τους ρωτά:
«Πού τα βρήκατε όλα αυτά;
Τι ‘ναι αυτός ο λουκουμάς;
Άρτζι μπούρτζι και λουλάς,
πράσινα άλογα και θειάφι,
δεν τ’ αφήνετε στο ράφι
με μια τρύπια κατσαρόλα,
μ’ ένα πράσο, με μια φόλα –
μολονότι ορθόν θα ήτονα
να ρωτήστε και το γείτονα,
να ρωτήστε το χασάπη,
να ρωτήστε τον αράπη
που πουλάει ζεστά σουδάνια *
καλοχώνευτα και σπάνια.
*σουδάνια= αράπικα φυστίκια από το Σουδάν
Για την εξήγηση της φράσης κυκλοφορούν βέβαια και διάφορες ευφάνταστες εκδοχές, που δεν έχουν βάση.
Σύμφωνα με κάποιους: «Λέγεται πως η έκφραση αυτή ειπώθηκε απο τον Αλή Πασά, ο οποίος καθισμένος στο Παλαμήδι και έχοντας εμπρός το Μπούρτζι, δεξιά το Άργος, ενώ ταυτόχρονα έπινε ναργιλέ, είπε: «Άρτζι, Μπούρτζι και λουλάς» (Άρτζι = Άργος, λουλάς = ναργιλές). Δηλώνει χαλαρότητα και ξεγνοιασιά», ενώ, σε μια ακόμα πιο αστεία εκδοχή, Άρτζι λεγόταν ο πρώτος δήμιος στο Μπούρτζι, που ήταν Γάλλος (!!) και κάπνιζε λουλά!!!
Μια άλλη ευφάνταστη προσπάθεια συνδέει το άρτζι μπούρτζι με το αρκεβούζιο (!),που όμως δεν «εξηγεί» τις δεκάδες βυζαντινές αναφορές στα αρτζιβούρτζια πολλούς αιώνες πριν εφευρεθούν τα αρκεβούζια. Μια αστεία παραλλαγή της ίδιας θεωρίας αναφέρει ότιόταν ο Καποδίστριας είπε στους οπλαρχηγούς, που του ζητούσαν χρήματα για τις ανάγκες τους, ότι δεν έπρεπε να ελπίζουν σε τίποτα, γιατί δεν υπήρχαν χρήματα στα ταμεία του κράτους , οι οπλαρχηγοί, θερμόαιμοι καθώς ήταν του είπαν: «άκου δω, κυρ Γιάννη, αν δεν μας τακτοποιήσεις στα γρήγορα, θα πάρουμε τ’αρκεβούζια μας (τυφέκια της εποχής) και το λουλά μας (μέρος του ναργιλέ) και θα τα στήσουμε στο πέρασμα του Αναπλιού.
Όποιος πλούσιος θα πέφτει κατά κείθε, θα τον γραπώνουμε και θα του παίρνουμε λύτρα». Η ευφάνταστη αυτή θεωρία σκοντάφτει στη μικρή λεπτομέρεια ότι τα αρκεβούζια δεν ήταν όπλα του 1821 αλλά μεσαιωνικά!
Σε μια άλλη παραλλαγή και για να «δικαιολογηθεί» η διαφοροποίηση των Αρμενίων από τους Ορθόδοξους στο θέμα της νηστείας, αναφέρεται ότι ο διδάσκαλος των Αρμενίων Σέργιος, είχε ιδιαίτερη αδυναμία σ’έναν σκύλο, τον «Αρτζιβάριο». Όταν το ζώο κατασπαράχτηκε από θηρία, ο Σέργιος έπαθε κατάθλιψη. Αμέσως άρχισε νηστεία και υποχρέωσε και τους Αρμένιους να κάνουν το ίδιο. Από τότε το «Αρτζιβούριο» είναι η εβδομάδα, που συμπίπτει με την πρώτη εβδομάδα της αποκριάς. Οι Αρμένιοι νηστεύουν αυστηρά, όμως οι Βυζαντινοί ως ορθόδοξοι, αντιμετώπιζαν με εχθρότητα αυτή την Αρμένικη αίρεση των Αρτζιβουρίων. Η λέξη κατέληξε να είναι συνώνυμη με την αταξία και την πλήρη ακαταστασία, γιατί οι Βυζαντινοί προσπαθώντας να ερμηνεύσουν την καθιέρωση αυτής της νηστείας, το έκαναν με πολλούς και συχνά παράλογους τρόπους με αποτέλεσμα να επικρατήσει σύγχυση.
Πιθανότατα αργότερα στο αρτζιμπούρτζι να προστέθηκε και η λέξη λουλάς.
Όποια κι αν είναι η προέλευσή της, η φράση αυτή γίνεται επίκαιρη σε προεκλογικές περιόδους με τους πομπώδεις λόγους, τα βιογραφικά και τα «έργα» και προγράμματα των υποψηφίων βουλευτών, πολιτικών, δημάρχων, κλπ πολιτευτών.
Μάλλον αρτσιβούρτσι το περνάνε.
Μαρία Βασιλείου
Βιολόγος – Ωκεανογράφος
