του Βασίλη Κ. Δωροβίνη
Φωτογραφίες: Γ. Νικολόπουλος
Αυτό το άρθρο που εμφανίζεται στις οθόνες σας είναι ένα στοίχημα αλλά και ένα πείραμα. Στοίχημα σε εποχή που μέρος της κοινωνίας και διοίκησης του Άργους έχουν κυριολεκτικά γυρίσει την πλάτη στη διαχρονική ιστορία της πόλης, καταναλώνοντας εδώδιμα μιας φαντασιακής και φανταστικής δήθεν διασύνδεσης με ένα απώτατο “ιστορικό” παρελθόν, που πάντως ο εμφανιζόμενος ως εκπρόσωπός του ουδέποτε “διεκδίκησε” σύνδεση με την πόλη του Άργους ούτε και την επισκέφθηκε ποτέ. Σε μια τέτοια εποχή αποφασίσαμε να στραφούμε, με έναν απλό διαδικτυακό τρόπο, σε κάποια εμφανή και αντιπροσωπευτικά δείγματα της ιστορικής πορείας της πόλης του Άργους. Πολλοί τα προσπερνούν με αδιαφορία. Ούτε στα σχολεία υφίσταται εποπτικός τρόπος κοινωνίας με την ιστορική κληρονομιά της πόλης. Από την πλευρά τέλος της θεσμικής πολιτικής κυριολεκτικά έχει γυριστεί η πλάτη προς αυτόν τον τομέα.
Πείραμα διότι με τον Γ. Νικολόπουλο κυριολεκτικά πειραματιστήκαμε με το πώς να στήσουμε το παρόν άρθρο. Πώς να έχει μία πληρότητα ως προς τα κτίρια – ιστορικά τεκμήρια της πορείας της πόλης και κατοίκων της; Πώς θα “αγγίξει” τον ηλεκτρονικό αναγνώστη, πώς θα τον κάνει να ενδιαφερθεί, να προβληματιστεί, να αναζητήσει ενδεχομένως ακόμα πληρέστερη πληροφόρηση και γνώση; Παραπέρα, πώς (ενδεχομένως, επίσης) θα “πιάσει” και τον θεσμικό υπεύθυνο, αλλά και τον δημοσιογράφο του μοιραίου αθηναϊκού κέντρου και θα τους κάνει να στραφούν προς το Άργος;
Δυό λόγια, όμως, γιά τα κίνητρα συγγραφής και κατασκευής αυτού του άρθρου. Είναι τρία. Το πρώτο, η επίσκεψή μου στη θαυμάσια έκθεση για το ωραίο και την αισθητική -έχει οργανωθεί και παρουσιάζεται ακόμα στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο των Αθηνών- σας την συνιστώ ανεπιφύλακτα. Το δεύτερο, η επίσκεψη και η διαμονή στο Άργος δύο φίλων, ξένων και ερευνητών κινηματογραφιστών. Πρώτη φορά έρχονταν εδώ και θέλησαν να κάμουν σειρά λήψεων και να γνωρίσουν την ιστορική κληρονομιά του. Είχα πολύ καιρό να πραγματοποιήσω τέτοιο “γύρο”. Μελαγχολία και αγανάκτηση ήταν τα αισθήματα που μας δημιουργήθηκαν. Γιά το κυριολεκτικό κατάντημα της ιστορικής κληρονομιάς της πόλης μας. Οι ελάχιστες εξαιρέσεις επιβεβαιώνουν τον γενικό κανόνα.
Το τρίτο κίνητρο ήταν η μετάδοση προ ημερών, από τον δίαυλο με τον …ελληνικό τίτλο “COSMOTE HISTORY” μιάς ταινίας του αχτύπητου BBC με θέμα το αρχαίο ελληνικό θέατρο. E, σε περίοπτη θέση ήταν και το έρμο το αρχαίο Θέατρό μας. Σωστά πληροφορημένος, ο άγγλος σχολιαστής, παρέλειψε ευσχήμως το καθαυτό και το περί αυτό χάλι του θεάτρου.
Παρελθόν δίχως μέλλον;
Λίγες γραμμές γιά το Άργος στην αρχαία εποχή και στους νεότερους χρόνους. Η πόλη του Άργους υπήρξε μια από τις σημαντικότερες της κλασικής Ελλάδας (Αθήνα, Σπάρτη, Θήβα). Ένας από τους δύο μεγάλους κύκλους της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας (θηβαϊκός και των Ατρειδών) περιλαμβάνει και το Άργος. Στους ομηρικούς χρόνους τέτοια είναι η σπουδαιότητά του, ώστε συχνά οι Έλληνες Αργείοι και Δαναοί αποκαλούνταν. Στους κλασικούς χρόνους αναδεικνύονται στο Άργος καλλιτέχνες και θα λέγαμε σήμερα πολεοδόμοι – αρχιτέκτονες (όπως ο Πολύκλειτος). Το πολίτευμα του Άργους εξελίσσεται σε αμεσοδημοκρατικό και ο Χ. Κριτζάς απέδειξε ότι θεσμοί γεννήματα και θρέμματα αυτής της δημοκρατίας, όπως ο εξοστρακισμός, εφαρμόστηκαν και στο Άργος.
Μικρή παρένθεση: ένα κατεξοχήν δημοκρατικό μέτρο, όπως του εξοστρακισμού, έχει δυσφημιστεί στη σύγχρονη Ελλάδα. Ιδιαίτερα στα σχολικά μαθήματα. Κι όμως με την εφαρμογή τέτοιων θεσμών πετύχαιναν οι αρχαίοι την ισορροπία μέσα στους θεσμούς και την απομάκρυνση, γιά ένα διάστημα, πολιτικών που είχαν δηλητηριαστεί από την ασθένεια της εξουσίας, φθάνοντας μέχρι την παράνοια. Κλείνει η παρένθεση.
Στις εικόνες που ακολουθούν παρουσιάζουμε καταρχήν το αρχαίο θέατρο, όπως ήταν στα μέσα του 19ου αιώνα (1843, χαρακτικό του Ε. Rey) κι όπως είναι σήμερα. Μόλις μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου όφειλαν Δήμος και κράτος να διασφαλίσουν τους χώρους σε άμεση γειτνίαση με αυτό. Δεν το έκαμαν. Κι όχι μόνον αυτό. Ο Δήμος δημιούργησε υδατοδεξαμενή πάνω και αριστερά από το θέατρο και πάνω από το αρχαιότερο μικρότερο θέατρο και εγκατέστησε, σε άμεση γειτνίαση με αυτό, το αντλιοστάσιο! Κοντά σε αυτό είχαν στηθεί τα “τολ” των προσφύγων μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1950, στη θέση των οποίων δημιουργήθηκε κινηματογράφος. Ούτε σε τριτοκοσμικές χώρες δεν έχουν δημιουργηθεί τέτοιες καταστάσεις. Και μιλάμε γιά ένα από τα μεγαλύτερα θέατρα του αρχαίου ελληνικού κόσμου (θέσεις γιά 20.000 θεατές), ισάξιου γ.π. εκείνου των Συρρακουσών.
1843, χαρακτικό του Ε. Rey
Βεβαίως προχώρησαν (δίχως να ολοκληρωθούν) ανασκαφές, που έφεραν στο φως τη σκηνή του θεάτρου, απεκάλυψαν τη θυμέλη, έδωσαν μία πρώτη εικόνα του μεγάλου συγκροτήματος των ρωμαϊκών Θερμών, του φιλέλληνα αυτοκράτορα Αδριανού. Αλλά γιά να έχει το παρελθόν ένα μέλλον, πρέπει να αποκατασταθεί το “πέταλο” του αρχαίου θεάτρου, που σήμερα παρουσιάζεται κολοβωμένο δίχως τις φερτές κερκίδες του (το τι συνέβη με αυτές βλ. άρθρο μου παλαιότερα με τον τίτλο “Καταστροφές”). Αλλά θα πρέπει και να απελευθερωθεί και όλος ο γειτονικός χώρος, ώστε το όλο αρχιτεκτόνημα να αναδειχθεί στη μεγαλοπρέπειά του.
Απέναντι από το αρχαίο θέατρο είναι η αρχαία αγορά. Δεν έχει αποκαλυφθεί σε όλη την έκτασή της ούτε και έχουν γίνει εκτεταμένες αναστηλώσεις στοιχείων της. Έτοιμες μελέτες, όπως λ.χ. της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής γιά την αναστήλωση του εκεί Νυμφαίου, παραμένει στα χαρτιά. Αλλά κοντά σε αυτά, το γραφικό καφενείο του Καρμόγιαννη, αντί να λειτουργήσει και πάλι ως σημείο έλξης και εξυπηρέτησης των επισκεπτών, αφήνεται να καταρρέει σιγά-σιγά (ήδη πέφτει η στέγη του). Πάλι καλά που γλύτωσε η εκεί παμπάλαιη και ωραιότατη κρήνη…
Λίγες δεκάδες μέτρα βόρεια του αρχαίου θεάτρου βρίσκεται το κτίριο του λεγομένου “Κριτηρίου”, που εικάζεται ότι χρησίμευε ως δικαστήριο στο αρχαίο Άργος. Μεταξύ αυτού και του αρχαίου θεάτρου η Αρχαιολογική Υπηρεσία μας δημιούργησε ένα γοητευτικό περίπατο, πάνω από ένα μικρό δάσος ασπαλάθων και φραγκοσυκιών. Αλλά έκπληξη: στις παρυφές αυτού του χώρου έχουν καταλήξει εκατοντάδες σκουπιδιών. Και μεταφέρω τη σκέψη των ξένων φίλων: μα καλά, δεν είναι δυνατό κάθε βδομάδα μία τάξη σχολείου να καθαρίζει τον χώρο από τα σκουπίδια; Δυσφημείται η πόλη σας έτσι! Αλλά από δυσφήμηση πάμε πρίμα! Εμπρός στα σκαλιά του Κριτηρίου έχει επεκταθεί γειτονική οικοδομή, σε απόσταση περίπου μισού μέτρου. Και στη συνέχεια του ωραίου περιπάτου προς την Ασπίδα έχει δημιουργηθεί το εμπόδιο ενός… μαντριού. Ερώτημα και πάλι των φίλων μας: “Πώς και οι αρμόδιες Υπηρεσίες σας δεν εμπόδισαν αυτά τα ανοσιουργήματα;”.
Σημειώνω ότι επί Αδριανού το Κριτήριον μετατράπηκε σε Νυμφαίον, με άγαλμα του Διομήδη σε αυτό, δηλαδή σε τόπο νερών και αναψυχής. Δείτε πώς κατάντησε σήμερα. Τα νερά έρχονταν από το Κεφαλόβρυσο (είναι ανάγκη να γίνει μελέτη γιά το περίφημο σχετικό υδραγωγείο, που τροφοδοτούσε 14 συγκροτήματα λουτρών επί ρωμαϊκής εποχής).
Μερικές “πινελιές”, λοιπόν, γιά μέρος της ιστορικής κληρονομιάς του αρχαίου Άργους και γιά τη σημερινή κατάστασή της. Προς το παρόν αυτό το ιστορικό παρελθόν δεν φαίνεται να έχει μέλλον. Αλλ’ ας πάμε και παραπέρα. Από το βυζαντινό Άργος μένουν διάσπαρτες πληροφορίες. Και οικοδομήματα όπως, ο ναός της Κοίμησης της Θεοτόκου (μελετημένος αρχιτεκτονικά, μόνος αυτός), ο ναός της Παναγίας Κατακεκρυμμένης και στοιχεία των τειχών του Κάστρου της Λάρισας. Αν δεν κάνω λάθος, δεν έχει γίνει έρευνα γιά τυχόν αρχικές τοιχογραφίες στον πρώτο ναό.
Για το Κάστρο της Λάρισας έχουμε δημοσιεύσει άρθρο στο περιοδικό “Αρχαιολογία”, το οποίο αναδημοσιεύθηκε στα “Αργολικά” και μπορείτε να το βρείτε εδώ. Παρά τις άκρως επαινετές αναστηλώσεις των τελευταίων ετών, αλλά και τις εξαιρετικά κατατοπιστικές ενημερωτικές πινακίδες, η όλη κατάσταση του Κάστρου, αν πάρουμε ως μέτρο σύγκρισης το Κάστρο του Παλαμηδιού και εκείνο στο Χλεμούτσι της Ηλείας, είναι απογοητευτική. Και σε αυτήν προστίθεται εκείνη του άθλιου δρόμου που οδηγεί σε αυτό.
Το Άργος στους νεότερους χρόνους
Εστιάζουμε την προσοχή μας στο Άργος της Επανάστασης του Ι821, και των μετέπειτα χρόνων, απέχοντας μόλις δύο χρόνια και δύο μήνες από το “κλείσιμο” των διακοσίων χρόνων από την αρχή της Εθνικής Παλιγγενεσίας μας. Η πόλη, ήδη από το τέλος του 18ου αιώνα, αν γίνει σωστή ανάλυση, τουλάχιστο των φορολογικών καταλόγων που έχουν δημοσιευθεί ήδη από την αρχή του 20ου αιώνα, έχει αναπτύξει εμπόριο και βιοτεχνία και σημαντικές οικογένειες έχουν προκόψει σε αυτούς τους τομείς. Στις μέρες της Επανάστασης συγκροτείται τοπική επαναστατική επιτροπή (“Kατζελλαρία”) με μέλη από τα οποία ορισμένοι είναι μυημένοι στη Φιλική Εταιρεία (όπως ο Κωσταντής Ντοροβίνης – Δωροβίνης) .
Με τις επιδρομές των Δράμαλη, Κιουταχή και Ιμπραήμ προξενούνται καταστροφές στο Άργος, δίχως να είμαστε σε θέση να καθορίσουμε την έκτασή τους. Η πόλη αναγεννάται από την τέφρα της, κτίζονται σημαντικά κτίρια και προς τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα μετατρέπεται στο οικονομικό κέντρο του νομού (ενιαίου τότε και μέχρι μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο) Αργολιδοκορινθίας. Βιομηχανίες (υφαντουργεία, οινοποιεία) αναπτύσσονται, ενώ ανθίζουν και βιοτεχνικοί κλάδοι που συνδέονται με τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Ο πληθυσμός, μετά από διακυμάνσεις λόγω των πολέμων, παίρνει ανοδική πορεία. Και όλα αυτά μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1960, όταν άλλα αστικά κέντρα στο νομό μας αναπτύσσονται έντονα, κυρίως το Ναύπλιο, με αιχμή του δόρατος τον νέο πλουτοπαραγωγικό πόρο του τουρισμού (με όσα θετικά αλλά και αρνητικά αυτός φέρνει μαζί του).
Από τότε, η βιομηχανία σιγά – σιγά εκλείπει από το Άργος, μειώνεται ο βιοτεχνικός τομέας, ενώ κάμψη παρουσιάζει και το εμπόριο. Όσοι ήδη από τη δεκαετία του 1970 αγωνιζόμαστε γιά την ανάδειξη της ιστορικής κληρνομιάς της πόλης, με συλλογική έκφραση ιδίως μέσω του Πολιτιστικού Ομίλου Άργους (Π.Ο.Α.), γιά τον οποίο βλ. πρόσφατο άρθρο μας στα “Αργολικά”, δεν καταλήγουμε να πείσουμε αποτελεσματικά διοίκηση της πόλης και κάποιες κοινωνικές συνιστώσες. Πρόσφατες πολεοδομικές επεμβάσεις στην πόλη παραμορφώνουν το ιστορικό κέντρο και αφήνουν στη φθορά του χρόνου την ιστορική κληρονομιά της.
Αλλά ας μνημονεύσουμε κτίρια που συνδέονται με την Εθνική Παλιγγενεσία μας. Οι Στρατώνες Καποδίστρια διαμορφώνονται στον πρώτο ελληνικό στρατώνα του Ιππικού (1829), έχοντας πρωτοοικοδομηθεί κατά την ενετική εποχή ως νοσοκομείο και κατά την οθωμανική διαμορφωθεί σε στεγασμένη αγορά (μπεζεστένι) και ταχυδρομείο. Επί Βαυαρών παίρνουν την οριστική μορφή τους, με την επιβλητική βόρεια πτέρυγα που κατεδαφίζεται το 1936. Έχει αξιοποιηθεί η δυτική πτέρυγά τους, με τη στέγαση εκεί του πρώτου Βυζαντινού Μουσείου της Αργολίδας και όλης της Πελοποννήσου.
H βόρεια πτέρυχα των Στρατώνων Καποδίστρια
Στο Άργος κτίζεται (1830-1831) και το πρώτο ανώτατο δικαστήριο της χώρας (“Aνέκκλητον”) με τα δύο παράπλευρα κτίρια, και από τα μέσα του 19ου αιώνα μετατρέπεται στο Δημαρχείο της πόλης (σήμερα υποβαθμισμένο κι αυτό). Το 1889 παίρνει τη σημερινή μορφή του, με την προσθήκη νέου κτιρίου βόρεια. Πολιτικοί και αγωνιστές του 1821 κτίζουν σπίτια στο Άργος, ενώ προϋπάρχουν και σώζονται μέχρι σήμερα τα σπίτια της οικογένειας Βλάσση (ή Βλασσόπουλου), στην πλατεία σήμερα Αγ. Αικατερίνης και της οικογένειας Περρούκα (στην οδό Λαμπρυνίδου). Η οικογένεια Βλάσση μνημονεύεται από επιφανείς ξένους επισκέπτες ήδη από την αρχή του 19ου αιώνα, ορισμένοι μάλιστα φιλοξενούνται στο σπίτι της. Ο Δημ. Περρούκας, ο παραγνωρισμένος σήμερα ξεχωριστός αγωνιστής και πολιτικός, συνεργάζεται στενά με τον Ιω. Καποδίστρια και είναι αυτός που συμβάλλει ώστε η λεγόμενη εθνική γη και τα εθνικά Κτήματα να σωθούν από καταπατήσεις και ιδιοποιήσεις. Δολοφονείται στο σπίτι του και παραμένουν σκοτεινά τα κίνητρα της δολοφονίας του. Το σπίτι της οικογένειας Περρούκα αγοράστηκε από τον ιατρό κ. Γκουντάνη ο οποίος το διατηρεί και προτίθεται να το αναστηλώσει.
Οικία οικογένειας Βλάσση
Οικία οικογένειας Περρούκα
Ο Στρατηγός Δημ. Τσώκρης οικοδομεί το περίτεχνο σπίτι του από το 1827 και η τελική διαμόρφωσή του οφείλεται στον συνεργάτη του Καποδίστρια Βαλλιάνο, αρχιτέκτονα. Βρίσκεται σε άθλια κατάσταση σήμερα, με αυθαίρετες “εισχωρήσεις” στην εναπομένουσα αυλή του από τις γειτονικές ιδιοκτησίες. Αλλά είχαν προηγηθεί κρατικές άδειες γιά οικοδόμηση τμημάτων της αρχικής αυλής, νότια και ανατολικά, που τα πούλησαν οι τελευταίοι ιδιοκτήτες (οικογένεια Ροδινού – Ορλάνδου, με τον υιό Ιωάννη να είναι υφυπουργός Συντονισμού του Μακαρέζου – κατά τα λοιπά …ζήτω το Έθνος μας”…). Στο σπίτι αυτό διέμενε ο Καποδίστριας όταν ερχόταν στο Άργος.
Αποτελεί εκδήλωση ασχετοσύνης και ΄λυψιστης υποκρισίας η περιφορά της φουστανέλλας, του ζιπουνιού και του σπαθιού του Τσώκρη στις τελετές και παρελάσεις, όταν αφήνεται να καταρρέει το εξαιρετικής αρχιτεκτονικής σπίτι του και να βρίσκεται σε αισχρή κατάσταση ο αύλειος χώρος που το περιβάλλει.
Οικία Δημ. Τσώκρη
Ο Σκώτος φιλέλληνας στρατηγός Τόμας Γκόρντον οικοδομεί δικό του σπίτι στο Άργος (στη σημερινή οδό Γόρδωνος πάροδος της Ζα’ϊμη) το 1829. Στον 20° αιώνα η οικοδομή εγκαταλείπεται και την ζήσαμε ως κοτέτσι ή προβατοστάσιο. Η Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή την αγοράζει, αφού στο μεταξύ τμήματα της όλης ιδιοκτησίας που την περιέβαλε έχουν πουληθεί ή καταπατηθεί. Την αναστηλώνει υποδειγματικά και ευγενικά την έχει παραχωρήσει γιά τοπικές πολιτιστικές εκδηλώσεις.
Οικία Τ. Γκόρντον
Ο Στρατηγός Δημ. Καλλέργης κτίζει το δικό του σπίτι το 1830, περίλαμπρο και αυτό στο κέντρο της πόλης. Μετά το θάνατό του γιου του (1909) το σπίτι εγκαταλείπεται και ερειπώνεται και έχω γράψει τα σχετικά για τη περιπέτειά του ωσότου στεγάσει το αρχαιολογικό μουσείο του Άργους. Το Γαλλικό Κράτος εκπονεί τα σχέδια και καταβάλλει τις δαπάνες γιά τη μετατροπή αυτή.
Οικία Δ. Καλλέργη
Ο πολιτικός Σπυρίδων Τρικούπης, πατέρας του Χαρίλαου, κτίζει και αυτός σπίτι στο Άργος το 1830 – 31. Με λειψά στοιχεία και αδιαφορώντας γιά τα γραπτά τεκμήρια του Υποθηκοφυλακείου Άργους και των αρχείων της Εθνικής Τράπεζας, που αποδεικνύουν την πλήρη και αδιάσπαστη διαδοχή ιδιοκτησίας φθάνουν να …αμφισβητήσουν την ιστορικότητα του κτιρίου. Σε κακή κατάσταση μετά τον θάνατο του τελευταίων κατοίκων του, το κτίριο πωλείται στην Αγροτική Τράπεζα το 1985, συντάσσονται σχέδια γιά την αποκατάστασή του, περιέρχεται στην Τράπεζα Πειραιώς και έκτοτε αφήνεται στην τύχη του.
Οικία Σπ. Τρικούπη
Το σπίτι όπου έζησε ο Μακρυγιάννης και άρχισε να γράφει τα απομνημονεύματά του (οδός Γούναρη, απέναντι από το καμπαναριό του Αγιάννη) υπήρξε θύμα του πελατειακού συστήματος που ενδημεί στη χώρα μας. Στό περιοδικό “Αρχαιολογία” έχουν δημοσιευθεί πάμπολλα άρθρα γιά την περιπέτειά του ως προς την αμφισβήτησή του από το ίδιο πρόσωπο, υπήρξαν καταπελτικές απαντήσεις τριών αναγνωρισμένων καθηγητών του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνίου (Μ. Αδάμη, Μ. Μπίρη και Γ. Σαρηγιάννη). Παραμονές της εκδίκασης της υπόθεσης στο Συμβούλιο της Επικρατείας, πριονίστηκαν τα υποστηλώματα του χαγιατιού του και προκλήθηκε η κατάρρευση της στέγης του. Θυμίζω ότι και το Συμβούλιο της Επικρατείας επικύρωσε την κήρυξή του ως διατηρητέου.
Η οικία Μακρυγιάννη τη δεκαετία του ’80
Η οικία Μακρυγιάννη σήμερα
Τέλος ας έρθουμε σε ναούς της ίδιας περιόδου. Ο Άγιος Ιωάννης οικοδομήθηκε προς τιμήν του Καποδίστρια το 1829, μετά την Δ’ Εθνοσυνέλευση του Άργους, ο Άγιος Σπυρίδωνας οικοδομήθηκε την ίδια περίοδο με δωρεά του πρέσβη της Ρωσίας κόμητα Βούλγαρη και ο Άγιος Χαράλαμπος, στην αυλή της ιδιοκτησίας Τρικούπη, μαζί με την ανέγερση της οικίας (και γι’ αυτόν είναι άγνωστο αν υπάρχουν τοιχογραφίες). Ο Άγιος Κωνσταντίνος, περίτεχνο τζαμί, λέγεται του 16ου – 17ου αιώνα, υπήρξε το πρώτο στρατιωτικό νοσοκομείο του Άργους επί Καποδίστρια.
Ο Άγιος Χαράλαμπος
Ο Άγιος Σπυρίδωνας
Αν σε όλα αυτά συμπεριλάβουμε και το κτίριο του Α΄ Δημοτικού Σχολείου, που εγκαινιάστηκε από τον ίδιο τον Καποδίστρια τον Ιούλιο 1831, μόλις δύο μήνες πριν δολοφονηθεί, γίνεται κατανοητό ότι βασικές κτιριακές υποδομές της εποχής της Εθνικής Παλιγγενεσίας σώζονται στο Άργος όσο σε καμία άλλη πόλη της Ελλάδας, με την πλήρη αδιαφορία να περιβάλλει τις περισσότερες από αυτές, ενώ θα μπορούσαν να αποτελέσουν ισάριθμα σημεία έλξης.
Αλλά μέσα στον 19° αιώνα μέχρι και τις αρχές του 20ου κτίζονται στο Άργος περίλαμπρα ιδιωτικά κτίρια και ας μου επιτραπεί να παραπέμψω από εδώ στην παλαιά, “πυροσβεστική” μελέτη μου του 1980, με τον τίτλο “Η παραδοσιακή αρχιτεκτονική στο Άργος” (στα Αρχ. Ανάλεκτα εξ Αθηνών” του ΥΠ. ΠΟ.). Πάντως από τα κτίρια αυτά ξεχωρίζουν ιδίως η περίτεχνη δημοτική νεοκλασική αγορά της πόλης, έργο (1889) του σημαντικού αρχιτέκτονα Πάνου Καραθανασόπουλου, συνεργάτη του Τσίλλερ, ο οποίος διαμορφώνει το κτίριο του Δημαρχείου και την προσθήκη βόρεια από αυτό, όπου σήμερα είναι το γραφείο Πολεοδομίας του Δήμου. Στο κτίριο αυτό αυθαίρετα ξηλώνονται οι εξωτερικοί σοβάδες, “δουλεμένοι” με τον ίδιο τρόπο όπως αυτοί της νεοκλασικής αγοράς, μόλις πριν δύο χρόνια, δίχως λόγο και αιτία, και δεν αντικαθίστανται.
Η δημοτική νεοκλασική αγορά
Επίσης αξίζει να μνημονεύσουμε το αναστηλωμένο από το Υπουργείο Πολιτισμού μέγαρο Κωνσταντόπουλου, που παραχωρήθηκε κατά χρήση στον Δήμο αποκλειστικά γιά πολιτιστικούς σκοπούς (και γιά το Αρχείο του) και αντ’ αυτών φιλοξενεί σχολή μαγείρων. Τα αρχεία του Δήμου και η βιβλιοθήκη με βιβλία της δωρεάς Κολιαλέξη έχουν εκκενωθεί σε άγνωστο μέχρι σήμερα και φυσικά μη επισκέψιμο χώρο. Ολοκληρώθηκε το 1912 σε σχέδια του Ε. Τσίλλερ, ενώ είχε προηγηθεί η ανέγερση του εμπορικού καταστήματος του Κωνσταντόπουλου που, με εξαιρετικά διαμορφωμένο το εσωτερικό του, φιλοξενεί το εστιατόριο “Ερνέστο”.
Το μέγαρο Κωσταντόπουλου
Ασφαλώς δεν είναι τυχαίο ότι τέτοια κτίρια κτίστηκαν από τα μέσα του 19ου αιώνα, όταν ξεκινά η μεγάλη περίοδος ακμής της πόλης, ακμή που συνοδεύεται και από πνευματική ανάπτυξη (έκδοση εφημερίδων και περιοδικού, όπως και του “Αργολικού Ημερολογίου”, ίδρυση του “Δαναού” και πολλών άλλων συλλόγων ανάλογων σκοπών).
Θα ήταν πολύ ενδιαφέρον πολεοδόμοι να μελετούσαν τα καποδιστριακά σχέδια πόλης (1829-1831), όπου αποτυπώνεται, με τα τότε βέβαια τεχνικά μέσα, όλη η παραδοσιακή δομή της πόλης. Πολλά από τα τότε κτίρια εξακολουθούν να υπάρχουν μέχρι σήμερα, σχηματίζοντας θύλακες αρχιτεκτονικής κληρονομιάς που δεν έχουν να ζηλέψουν από το Ναύπλιο ή την αθηναϊκή Πλάκα.
Ένα μέλλον δίχως παρελθόν;
Σε όλο τον πολιτισμένο κόσμο πόλεις που δεν έχουν καν περάσει στον οικονομικό μαρασμό του Άργους έχουν αντιληφθεί, πρώτα γιά τους ίδιους τους κατοίκους τους και την ιστορική μνήμη τους, αλλά και ως βασικό μοχλό οικονομικής ευημερίας τους, τη μεγάλη αξία της ιστορικής – αρχιτεκτονικής κληρονομιάς τους. Και πήραν και παίρνουν μέτρα γιά την ανάδειξή της. Το γειτονικό μας Ναύπλιο και η πιό μακρινή Καλαμάτα έχουν ήδη “χωνέψει” αυτή την αλήθεια.
Στο Άργος το μοναδικό μέτρο συνολικής προστασίας ήταν ένα πρώτο προεδρικό διάταγμα που άρχισε να συντάσσεται επί Πλυτά και προχώρησε και δημοσιεύθηκε επί Α. Τρίτση (Ιούλιος 1982). Δεν ακολουθήθηκε από τα επιβαλλόμενα κατάλληλα μέτρα, ώστε η σύνολη ιστορική κληρονομιά της πόλης να υποστηριχθεί από τους κατοίκους, να αναδειχθεί και να περάσει στο παρόν και στο μέλλον ως πόλος έλξης, πολιτισμικός, οικονομικός, αλλά και παιδαγωγικός. Διότι πλέον σε καμία πόλη του πολιτισμένου κόσμου δεν “θάβεται” το υλικό ιστορικό παρελθόν της, προς ένα μέλλον δίχως ρίζες και ουσιαστικές προοπτικές. Και είναι πολύ χαρακτηριστικό αυτό που έγραφε πρόσφατα ο γνωστός δημοσιογράφος Ν. Βατόπουλος (“Καθημερινή” 8-12-18): “Είναι αντικειμενικά θλιβερό όσο και απογοητευτικό μία πόλη να μη προκαλεί ούτε το νέο που πάει να γεννηθεί. Δεν συντηρεί το παληό, δεν γεννά το νέο. Μένει σε μία κατάσταση λίμπο, με τις υποδομές να αλλοιώνουν σαν μιά γηρασμένη πόλη χωρίς χυμούς”.
Σε εμάς, θα πρέπει να προστεθεί και μία έντονη, μεμονωμένη και κεντρική γεύση ντίσνεϋλαντ.
Επίμετρο
Θεωρώ ότι έχει έρθει η ώρα να δούμε το Άργος αλλιώς, αναδεικνύοντας βαθύτερες ιστορικές ρίζες του, με κάποιες επιλεκτικές και αδρές “πινελιές” . Γιά όσους τυχόν έχουν ανησυχία και ενδιαφέρον γιά πληρέστερες προσεγγίσεις, χρήσιμο είναι να αναφέρω τα ακόλουθα γιά την κτιριακή κληρονομιά της πόλης.
Γιά την αρχαία εποχή άλλοι επιστήμονες έχουν δημοσιεύσει εργασίες γιά το αρχαίο θέατρο, την αρχαία αγορά και τις ρωμαϊκές θέρμες, με τα δεδομένα των ανασκαφών του τέλους του 20ου αιώνα, με τρόπο αυτόνομο ή στο θεμελιώδες δημοσίευμα κατ’ έτος του “B.C.Η.”, και με τους συλλογικούς τόμους μελετών με τον γενικό τίτλο Αργειακές Μελέτες (ETUDES ARGΙENΝES)”. Έχουν επίσης δημοσιευθεί πολλές μελέτες Γάλλων αλλά και Ελλήνων επιστημόνων για την ιστορική κληρονομιά του Άργους. Υποθέτω ότι τουλάχιστον κάποιες από αυτές βρίσκονται στην Βιβλιοθήκη του “Δαναού” ή της οικίας Γκόρντον. (Επιλεκτικά διακρίνω εκείνες του Χαράλαμπου Κριτζά αλλά και της αλησμόνητης Τασούλας Οικονόμου για το βυζαντινό Άργος. Επισημαίνω ότι ο Χ. Κριτζάς μελέτησε και ανέδειξε με δημοσιεύματά του τις περίφημες χάλκινες πινακίδες που βρέθηκαν σε λίθινες θήκες σε ανασκαφή στην οδό Κορίνθου και προσθέτουν σημαντικότατα στοιχεία στην αρχαία ιστορία του Άργους).
Στο “B.C.H.” έχουν δημοσιευθεί επίσης η μελέτη του Χ. Μπούρα γιά τη βυζαντινή εκκλησία στο Κάστρο της Λάρισας και εκείνη της Α. Χατζημινάγλου γιά τον ναό της Κοίμησης της Θεοτόκου, όπως και η δική μου γιά τα Καποδιστριακά σχέδια πόλης.
Δεκάδες μελέτες και άρθρα μου γιά το θέμα έχουν δημοσιευθεί από το 1981 στην “Αρχαιολογία”, ενώ αντίτυπά τους έχουν κατατεθεί στις βιβλιοθήκες του “Δαναού” και του “Παλαμήδη”. Επισημαίνω εδώ και τη σημειακή μελέτη του Π. Ξηνταρόπουλου “Η αρχιτεκτονική της κατοικίας στο Άργος τον 19ο αιώνα” (2006, με ιδιαίτερα πολύτιμες σήμερα φωτογραφίες εσωτερικού σπιτιών, όπως του Γ. Τσώκρη και Σπ. Τρικούπη.
