Βιολόγου- Ωκεανογράφου
Οι καρχαρίες είναι ψάρια που ανήκουν στην ομοταξία των χονδριχθύων, μια ομάδα ζώων που «αρχίζει» να εμφανίζεται στις θάλασσες στο τέλος του Σιλουρίου, περίπου την ίδια εποχή που τα φυτά πρωτοεμφανίστηκαν στη γη και πολύ πριν εμφανιστούν τα υπόλοιπα ψάρια, οι Οστεϊχθύες. Ο σκελετός του σώματός τους είναι κατασκευασμένος από χόνδρο, υλικό πιο ελαφρύ και πιο ευλύγιστο από τα οστά.
Η επιβίωση τους από τόσο παλιά μέχρι και τις μέρες μας, είναι αποτέλεσμα μιας σειράς εξελιγμένων προσαρμογών, στις οποίες ξεχωρίζει το ιδιαίτερα ανεπτυγμένο νευρικό σύστημα που τους επιτρέπει να αντιλαμβάνονται μέσω ενός εκτεταμένου δικτύου ηλεκτροϋποδοχέων (όργανο Lorenzini) την παρουσία θηραμάτων ακόμα και όταν αυτά βρίσκονται εκατοντάδες μέτρα μακριά.
Οι καρχαρίες είναι είδη με τεράστια οικολογική σημασία καθώς βρίσκονται στην κορυφή της τροφικής αλυσίδας των θαλάσσιων οιοσυστημάτων. Ως κορυφαίοι θηρευτές παίζουν σημαντικό ρόλο στην βιοποικιλότητα μιας περιοχής καθώς η αλληλεπίδραση με άλλα είδη κρατά τους πληθυσμούς υπό έλεγχο και σε ισορροπία, ενώ τρώγοντας συχνά τα πιο αδύναμα μέλη τους, βοηθούν ώστε οι θαλάσσιοι πληθυσμοί να παραμένουν υγιείς.
Η τροφή των καρχαριών αποτελείταιγενικά από μεγάλα ψάρια, άλλουςκαρχαρίες και σαλάχια, θαλάσσιες χελώνες, χταπόδια, καβούρια κ.α.Ο άνθρωπος δεν αποτελεί στόχο για τους καρχαρίες, ενώ οι ελάχιστες επιθέσεις σε ανθρώπους γίνονται συνήθως από καρχαρίες που στοχεύουν σε φώκιες ή δελφίνια.
Κοινά χαρακτηριστικά των ειδών αυτών είναι οι χαμηλοί ρυθμοί αναπαραγωγής κυρίως λόγω αργής ανάπτυξης και σεξουαλικής ωρίμανσης και χαμηλής γονιμότητας. Άλλο κοινό χαρακτηριστικό είναι οι πολύπλοκες χωρικές σχέσεις και δομές εντός των πληθυσμών των ειδών, τόσο σε επίπεδο φύλου όσο και εξ αιτίας της εκτεταμένης κινητικότητας των ατόμων λόγω της μετανάστευσης τους (highly migratory species).
Οι λόγοι που έχουν φέρει τους καρχαρίες στα όρια τηςεπιβίωσης τουςείναι:
– Οι χαμηλοί ρυθμοί αναπαραγωγής
– Η μείωση τροφής λόγω υπεραλίευσης
– Η καταστροφή των ενδιαιτημάτων τους
– Οι Κλιματικές αλλαγές
– Η Αλιεία για τα πτερύγια τους (finning)
– Η παρεμπίπτουσα αλιεία, πιάνονται ακούσια στα δίχτυα των ψαράδων.
Οι επιπτώσεις της αλιείας, η οποία στοχεύει στα μεγαλύτερα και ώριμα άτομα των πληθυσμών, αλλά και σε μεγαλόσωμα είδη έχει οδηγήσει σε μη βιώσιμα επίπεδα την αλιευτική παραγωγή, με ορατό πλέον τον κίνδυνο της κατάρρευσης πολλών πληθυσμών, ειδικά στη Μεσόγειο, όπου οι πιέσεις είναι τεράστιες.
Πολλοί επιστήμονες της θάλασσας πιστεύουν ότι η αντίληψη του κόσμου «για το φοβερό καιαιμοβόρο αυτό ζώο, που το μόνο που το ενδιαφέρει είναι πώς θα μας κατασπαράξει», ξεκίνησε το 1975 με την ταινία- ένα από τα μεγαλύτερα μπλοκμπάστερ του αμερικανικού κινηματογράφου, το «Jaws» του Στίβεν Σπίλμπεργκ -τα γνωστά «Σαγόνια του Καρχαρία»-. Αυτή η ευρέως διαδεδομένη φοβική άποψη υπήρξε και το μεγαλύτερο άλλοθι για την συστηματική υπεραλίευση και τις εκατόμβες των μεγάλων καρχαριών σε παγκόσμιο επίπεδο, ιδιαίτερα από την δεκαετία του ‘80 και μετά, που πλέον έχουν φέρει στα όρια της επιβίωσης είδη που κολυμπούν στις θάλασσες της Γης, εδώ και 350 εκατομμύρια χρόνια!
Η πραγματικότητα είναι όμως εντελώς ανεστραμμένη: Κάθε χρόνο οι θανατηφόρες επιθέσεις καρχαριών σε ανθρώπους μετά βίας αγγίζουν τις 5 με 10 διεθνώς, ενώ πρόσφατες έρευνες έχουν δείξει ότι περισσότεροι από 100.000.000 καρχαρίες θανατώνονται από ανθρώπινες δραστηριότητες. Ακόμα πιο απογοητευτικό είναι το γεγονός, πως ένα τεράστιο ποσοστό από τον παραπάνω αριθμό οφείλεται στην εσκεμμένη αφαίρεση μόνο των πτερυγίων των ζώων, που αποτελεί εκλεκτό έδεσμα για την ασιατική κουζίνα(αγορές της Κίνας και του Χονγκ Κόνγκ) ενώ το υπόλοιπο σώμα πετιέται στη θάλασσα με αποτέλεσμα το φρικτό θάνατο εκατομμυρίων καρχαριών ετησίως.
Όσον αφορά την ελληνική εμπειρία η αλήθεια είναι ότι οι καρχαρίες, εκτός του γνωστού γαλέου, δεν υπήρξαν ποτέ ένα αγαπημένο αλίευμα και είναι χαρακτηριστικό ότι οι ψαράδες μας πουλούσαν ακριβά μόνο το δέρμα τους, το οποίο χρησιμοποιούνταν παλαιότερα ως γυαλόχαρτο στις κατασκευαστικές εργασίες. Η «περιφρόνηση» των καρχαριών ως αλίευμα οφείλεται και στο ό,τι οι καρχαρίες έχουν στο αίμα τους υψηλά ποσοστά ουρίας, η οποία με τον θάνατο του ζώου μετατρέπεται σε αμμωνία που κάνει σχεδόν αδύνατη τη βρώση του κρέατος. Τα τελευταία χρόνια, με την ρύπανση των θαλασσών, το κρέας των μεγάλων καρχαριών σε αρκετές περιοχές έχει χαρακτηρισθείακατάλληλο προς βρώση, καθώς με τα χρόνια έχει αποθηκεύσει μεγάλα ποσοστά βαρέων μετάλλων, όπως αποδεικνύουν και οι συχνές αναλύσεις, προϊόντων γαλέου και γαλάζιων καρχαριών με την εμπορική ονομασία «φιλέτο γλαυκού».
Η προστασία των καρχαριών και σαλαχιών στηρίζεται σε μια σειρά νομοθετημάτων, Διεθνών Συμφωνιών, Συμβάσεων,επικυρωμένων απότη χώρα μας καθώς και Ευρωπαϊκών Κανονισμών.
Σε εθνικό επίπεδο σημαντικότερη σχετική νομοθεσία είναι το Π.Δ. 67/1981, «Περί προστασίας της αυτοφυούς χλωρίδας και άγριας πανίδας», σύμφωνα με την οποία τέσσερα είδη καρχαριών και σαλαχιών (Γκρίζος, ή Εξαβράγχιος (Hexanchus griseus), Επταβράγχιος καρχαρίας (Heptranchias perlo), Μουδιάστρα (Torpedo nobiliana) και διαβολόψαρο (Mobula mobular)) έχουν χαρακτηριστεί ως προστατευόμενα, και ρητά «απαγορεύεται αυστηρά ο φόνος, η απόπειρα φόνου, η κακοποίηση, ο τραυματισμός, η πρόκληση βλάβης, η κατοχή, η σύλληψη, η ταρίχευση, η αγορά, η πώληση, η μετακίνηση και η εξαγωγή τους».
Εκτός του Π.Δ. και οι Συμβάσεις της Βαρκελώνης, της Βέρνης και της Βόννης, η Συνθήκη των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας, η Σύμβαση CITES (Σύμβαση για το Διεθνές Εμπόριο των Απειλούμενων με Εξαφάνιση Ειδών),που έχουν κυρωθεί και από την χώρα μας καθώς και ο Κανονισμός (ΕΕ) αριθ. 43/2014 του Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης, περιλαμβάνουν διατάξεις για την προστασία καρχαριοειδών.
Ειδικά οι Συμβάσεις της Βαρκελώνης (για την προστασία της Μεσογείου Θάλασσας) και της Βέρνης (για τη διατήρηση της άγριας ζωής και του φυσικού περιβάλλοντος της Ευρώπης), περιλαμβάνουν στα παραρτήματά τους αρκετά είδη καρχαριών/σαλαχιών και είναι δεσμευτικές για τις χώρες που τις έχουν κυρώσει. Σχετικά πρόσφατα δημοσιεύθηκε και κοινοποιήθηκε στις αρμόδιες τοπικές και περιφερειακές αρχές της χώρας μας Απόφαση της Γενικής Διεύθυνσης Βιώσιμης Αλιείας του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, για την εφαρμογή της απαγόρευσης διακίνησης συγκεκριμένων ειδών καρχαριών και σαλαχιών, που περιλαμβάνονται στο Παράρτημα ΙΙ του Πρωτοκόλλου της Σύμβασης της Βαρκελώνης, σύμφωνα με τις υποχρεώσεις της χώρας που απορρέουν από τις συστάσεις της GFCM (Γενική Επιτροπή Αλιείας για τη Μεσόγειο).
Σύμφωνα με αυτή την απόφαση 24 συνολικά είδη καρχαριών και σαλαχιών «απαγορεύεται να διατηρούνται επί του σκάφους, να μεταφορτώνονται, να εκφορτώνονται, να μεταφέρονται, να αποθηκεύονται, να πωλούνται, να εκτίθενται ή να διατίθενται προς πώληση. Στο μέτρο του δυνατού, τα αλιευτικά σκάφη που έχουν αλιεύσει παρεμπιπτόντως καρχαρίες και σαλάχια των ειδών, που περιλαμβάνονται στο Παράρτημα ΙΙ του Πρωτοκόλλου της Σύμβασης της Βαρκελώνης, πρέπει να τα ελευθερώνουν αμέσως ζωντανά και χωρίς τραυματισμούς». Η απόφαση συνοδεύεται από έναν οδηγό αναγνώρισης των παραπάνω ειδών, ώστε να αποφεύγεται και πρακτικά η σύλληψη και διακίνησή τους από επαγγελματίες και ερασιτέχνες αλιείς.
Ο Σαπουνάςή Προσκυνητής (Cetorhinus maximus) είναι ο μεγαλύτερος καρχαρίας στη Μεσόγειο και ο δεύτερος μεγαλύτερος καρχαρίας του κόσμου (μετά το φαλαινοκαρχαρία των τροπικών). Είναι κοσμοπολίτικο είδος, με ευρεία γεωγραφική εξάπλωση σε όλους τους ωκεανούς και τις θάλασσες του κόσμου. Κινείται αργά και γενικά φιλτράρει το νερό, έχει ανατομικές προσαρμογές για να τρέφεται φιλτράροντας, όπως ένα πολύ διευρυμένο στόμα και πολύ ανεπτυγμένες βραγχιακές άκανθες.
Το βασικότερο κριτήριο που είναι χαρακτηριστικό του είδους, εκτός του μεγάλου μεγέθους, είναι ότι πρακτικά οι βραγχιακές σχισμές καλύπτουν όλο το κρανίο (1) βλ σχήμα.Το σώμα καλύπτεται με βραγχιακά λέπια (2)βλ σχήμα. Έχει χρώμα μελανό, γκρι μπλε,ή γκρι καφέ στην πλάτη. Στην κοιλιά παρόμοιος χρωματισμός ελαφρά ανοικτός. Συχνά ανοιχτόχρωμες κηλίδες υπάρχουν στο ρύγχος και στην κοιλιά.
Είναι εντυπωσιακός αλλά τελείως ακίνδυνος,αφού τρέφεται αποκλειστικά με πλαγκτόν.Η δίαιτά του περιλαμβάνει κωπήποδα, προνύμφες δεκαπόδων και αβγά ψαριών, τα οποία διηθεί από τη στήλη του νερού.Είναι ωοζωοτόκο είδος, με τα μικρά μέσα στο σώμα της μητέρας τους να τρέφονται με μη γονιμοποιημένα αυγά, μια πρακτική γνωστή ως ωοφαγία.
Η παρουσία του σε παράκτιες περιοχές της Μεσογείου είναι γνωστή από παλαιά, αποτελεί δε το μεγαλύτερο καρχαρία στην περιοχή (Mancusi et al. 2005). Οι παλαιότερες καταγραφές του, σε βάση δεδομένων της Ιταλίας, αναφέρονται από το έτος 1765. Απαντάται σε όλη τη Μεσόγειο, συμπεριλαμβανομένων και των ελληνικών θαλασσών. Συλλήψεις του σε αλιευτικά εργαλεία έχουν καταγραφεί στο Ιόνιο και στο Αιγαίο, σε ανοιχτά νερά αλλά και σε κόλπους. Πρόκειται για είδος που πραγματοποιεί εκτεταμένες μεταναστεύσεις.
Με κοινοτική νομοθεσία απαγορεύεται η αλιεία του από σκάφη των ευρωπαϊκών χωρών. Το είδος προστατεύεται σε κάποιες περιοχές, ενώ έχει απαγορευθεί το διεθνές εμπόριό του. Περιλαμβάνεται επίσης στα παραρτήματα I & II της Σύμβασης της Βόννης, στο παράρτημα ΙΙ της Σύμβασης της Βέρνης, στο παράρτημα ΙΙ του Πρωτοκόλλου για τις Ειδικές Προστατευόμενες Περιοχές και τη Βιολογική Ποικιλότητα στη Μεσόγειο της Σύμβασης της Βαρκελώνης και στο παράρτημα ΙΙ της Σύμβασης CITES.
Μαρία Βασιλείου
Βιολόγος-Ωκεανογράφος
