Ορισμένοι άνθρωποι νιώθουν πως το τηλεοπτικό παιχνίδι «survivor» προσβάλλει την ηθική τους αντίληψη. Μάλιστα, καταφέρονται δημοσίως εναντίον της παραγωγής και του τηλεοπτικού φορέα ο οποίος έχει αναλάβει την ευθύνη της μετάδοσής του.
Συγκεκριμένα, διατείνονται πρώτον, ότι το παιχνίδι είναι ανούσιο και ελάχιστα μπορεί να ωφελήσει το τηλεοπτικό κοινό· δεύτερον, ότι προβάλλει ανθρώπινους χαρακτήρες με εξαιρετικά καλλιεργημένο σωματικό αποτύπωμα αλλά με εξαιρετικά χαμηλό ηθικό υπόβαθρο· τρίτον, ότι προωθεί ένα ανταγωνιστικό πνεύμα σχεδόν κανιβαλικού χαρακτήρα μεταξύ των συμμετεχόντων· τέταρτον, ότι εξευτελίζει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια με τις σκηνοθετικές επιλογές του· πέμπτον, ότι προβάλλεται σε μια περίοδο κατά την οποία ο ελληνικός λαός δοκιμάζεται έντονα από την πολιτική της οικονομικής λιτότητας, γεγονός το οποίο εκλαμβάνεται ως δόλιος υπαινιγμός για τα χειρότερα…
Ξέρετε κάτι; Σε μεγάλο βαθμό έχουν δίκιο. Θα συμφωνήσουμε ότι δεν μπορεί να κρύβεται κανένας μεγαλεπήβολος ηθικός στόχος πίσω από τον συναγωνισμό μερικών ημίγυμνων νέων σε δοκιμασίες που θυμίζουν εξευγενισμένη μορφή αναμέτρησης σε ρωμαϊκό ιπποδρόμιο. Θα συμφωνήσουμε ότι το ηθικό και πνευματικό πρότυπο που παράγει η εκπομπή, κολυμπά μάλλον στον πάτο μιας δεξαμενής με απόνερα, σε αντίθεση με το σωματικό κάλλος των συμμετεχόντων που προφανώς ξεφεύγει από τον μέσο όρο. Θα συμφωνήσουμε ότι ο σκληρός ανταγωνισμός για μερικές σφολιάτες ή για ένα πιάτο φασολάδα αποπνέει δυσωδία ανθρωποφαγίας του χείριστου βαθμού θυμίζοντας ωραιοποιημένο στρατόπεδο συγκέντρωσης εθελοντών κρατουμένων. Θα συμφωνήσουμε ότι υπονομεύεται η έννοια της ανθρώπινης αξιοπρέπειας με το σκεπτικό ότι η ανθρώπινη ελευθερία, ως προϋπόθεση της αξιοπρέπειας, παραχωρείται σε χέρια που στόχο έχουν να τη μαγαρίσουν και τελικά να τη συρρικνώσουν. Θα συμφωνήσουμε, τέλος, ότι αποτελεί τουλάχιστον ειρωνεία η παραδοχή ότι το τηλεοπτικό κοινό μπορεί να «διασκεδάζει» με μια ευφάνταστη διασκευή της βιωμένης του οδύνης.
Ωστόσο, αναρωτιόμαστε αν έπρεπε να συμφωνήσουμε και με τα εξής:
Πρώτον, ότι η τηλεόραση δε φημίζεται για τις πληθωρικές ουσιαστικές παρεμβάσεις της παιδευτικού χαρακτήρα. Από την πρωινή ως τη μεταμεσονύχτια ζώνη ελάχιστες είναι πράγματι οι στιγμές για τις οποίες μπορούμε να σταθούμε με θαυμασμό απέναντι στα επιτεύγματά της που διατηρούν ακέραιο ηθικό ή πνευματικό προσανατολισμό. Κάθε τηλεοπτικός σταθμός καλώς ή κακώς – δεν είμαστε σε θέση να το κρίνουμε εμείς τώρα – εξυπηρετεί εγνωσμένα συμφέροντα και επιδιώξεις των ιδιοκτητών του. Τα συμφέροντα αυτά ποτέ ως τώρα δεν έχουν ταυτιστεί με την ουσιαστική ενημέρωση των πολιτών αλλά με την ανακύκλωση ανούσιων εκπομπών υψηλής τηλεθέασης και, ταυτόχρονα, σπιθαμιαίας ηθικής ή πνευματικής ακτινοβολίας. Γιατί, συνεπώς, το «survivor» θα έπρεπε να διαφοροποιηθεί δραματικά από το υπόλοιπο τοπίο και να αποτελέσει μια ακριβοθώρητη όαση σε έναν άνυδρο και αφιλόξενο τηλεοπτικό πλανήτη;
Δεύτερον, και η κυρα-Μαριγούλα που δεν κατάφερε να εξασφαλίσει μεταπτυχιακό δίπλωμα στις κοινωνικές επιστήμες, ξέρει με βεβαιότητα ότι η καθήλωση του τηλεθεατή επιτυγχάνεται με την προσεγμένη επίδειξη της σφριγηλής νεανικής σάρκας, η οποία την τελευταία φορά που συμβίωσε με έναν ηθικά άμεμπτο χαρακτήρα στο ίδιο σώμα, ήταν πιθανότατα σε κάποιο από τα σωζόμενα σπαράγματα της αρχαίας ελληνικής πλαστικής τέχνης – πιο πρόσφατα δείγματα φοβούμαστε ότι δεν προσφέρονται. Τώρα, γιατί θα έπρεπε, σώνει και καλά, ο ιδανικός αυτός συνδυασμός σωματικής και ηθικής αρτιότητας να ανακαλυφθεί εκ νέου σε ένα μακρινό τροπικό νησί πάνω στο τυχαίο δείγμα μερικών νέων που αγωνίζονται για μερικά παραπάνω τάλαντα και αρκετή δημοσιότητα, αυτό είναι ενδεχομένως ένα ερώτημα ευρύτερου ανθρωπολογικού ενδιαφέροντος αλλά, ίσως, μια άστοχη προσπάθεια να διερωτηθούμε, γιατί σήμερα η τηλεόραση προτιμά τους γυμνούς γλουτούς από τη σωφροσύνη.
Τρίτον, ότι ο καπιταλισμός που χόρτασε ως τώρα ψωμάκι ένα μεγάλο τμήμα της ανθρωπότητας, αποφάσισε πρόσφατα να το πάρει πάλι πίσω. Όλες οι κατακτήσεις της Αναγέννησης και του Διαφωτισμού τίθενται εν αμφιβόλω, ο ανθρωπισμός χάνει καθημερινά τη διεθνή χρηματιστηριακή του αξία, το κοινωνικό κράτος πισωπατεί τρομοκρατημένο. Πλέον, τον ρυθμό δίνει ένας τυμπανιστής που βαρεί το ταμπούρλο του με σχεδόν δαιμονικό οίστρο, απαιτώντας όλοι να ευθυγραμμιστούν με αυτόν. Για πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία, τόσο εξαιρετικά μορφωμένοι άνθρωποι διαγωνίζονται για τόσο εφήμερες και αποθαρρυντικά, χαμηλά αμειβόμενες, θέσεις εργασίας. Στη λαιμητόμο που έχει στηθεί, δεν κόβονται κεφάλια αλλά όσα συνήθως κουβαλούν τα ανθρώπινα κεφάλια, δηλαδή ιδέες, προσδοκίες, ελπίδες, όνειρα. Για να επιβιώσει κανείς μέσα σε αυτή την εξοντωτική δίνη, χρειάζεται να επιδείξει όχι αρετές αλλά τις ιδιότητες του ευέλικτου εκείνου ερπετού που υποτίθεται πως όλοι καταριόμαστε αλλά στην ουσία μιμούμαστε με υποδειγματικό ζήλο: φιλυποψία, κακοβουλία, μοχθηρία, φθόνος και διάφορα άλλα ευωδιαστά καρυκεύματα. Τί άλλο π.χ. διδάσκει εκτός από αθέμιτο ανταγωνισμό το αμαρτωλό παρασκήνιο των παγκόσμιων αθλητικών διοργανώσεων (ολυμπιακοί αγώνες, παγκόσμιο κύπελλο ποδοσφαίρου, παγκόσμιο πρωτάθλημα στίβου κ.λπ.) με την εκτεταμένη φαρμακοδιέγερση των αθλητών; Διδάσκει άμιλλα και πίστη σε υψηλά ιδανικά; Ουάου! Τί άλλο διδάσκει ο θεσμός των πανελλαδικών εξετάσεων με τον άτυπο σκληρό ανταγωνισμό για την εξασφάλιση του πιο ακριβοπληρωμένου ιδιαίτερου μαθήματος; Διδάσκει ομαδοσυνεργατικές αρετές; Ουάου με εκθέτη! Μήπως λοιπόν το «survivor» αποτελεί μικρογραφία της κοινωνικής στιγμής που το γέννησε και η κατηγορία για υποβολιμαία διδαχή ακραίου ανταγωνισμού είναι υπερβολική; Μήπως ο Οιδίποδας κατηγορεί τη γενιά των Λαβδακιδών για ανομήματα;
Τέταρτον, ότι η κατηγορία για προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας είναι πλέον τόσο συχνή, ώστε και μικροσωματίδιο να ήταν, αρκούσε για να καλύψει τα υπολείμματα της τρύπας του όζοντος. Αν δεχθούμε ότι η ανθρώπινη αξιοπρέπεια προσβάλλεται βάναυσα μέσα από τη σκηνοθεσία και τους πρωταγωνιστές του «survivor», δεν μπορούμε να αρνηθούμε ότι αυτό συμβαίνει και σε χίλιες δυο άλλες περιπτώσεις καθημερινά για πολύ πιο σοβαρούς λόγους. Λόγους για τους οποίους κάποτε αδιαφορούμε εγκληματικά, επειδή αυτή η αδιαφορία τυχαίνει να προστατεύει τα μικρά ή μεγάλα μας συμφέροντα· ένα από αυτά ενδεχομένως είναι και η επιθυμία μας να ασκήσουμε σφοδρή κριτική για οτιδήποτε άλλο εκτός από το αριστουργηματικό είδωλο του καθρέφτη μας. Ναι, δεν τιμούν την ανθρώπινη αξιοπρέπεια τα παιχνιδάκια του «survivor», διδάσκουν άκριτη προσαρμογή, εγωπάθεια, αμοραλισμό, ρατσισμό και ό,τι άλλο βδελυρό θέλετε. Όμως οι νέοι μας δεν τα διδάχτηκαν όλα αυτά για πρώτη φορά στην τηλεόραση του ΣΚΑΪ. Απλώς, εκεί ίσως τα επιβεβαίωσαν με πανηγυρικό τρόπο.
Πέμπτον, ότι ο υπαινιγμός που ενδεχομένως υπολανθάνει σχετικά με την πιεστική λιτότητα που βιώνει η πλειοψηφία στις μέρες μας, στηρίζεται σε μια διαθλαστική ερμηνεία της εκπομπής. Ο υπαινιγμός αποτελεί τρόπο έμμεσης έκφρασης ιδεών με ισχυρή δόση υποκειμενικότητας, καθώς άλλοτε γίνεται αντιληπτός και άλλοτε όχι. Από αυτή την άποψη η κατηγορία ότι ένα μήνυμα – εδώ το καμουφλαρισμενο νεοφιλελεύθερο νόημα του «survivor» – περιλαμβάνει υπαινικτικό περιεχόμενο, δεν ευσταθεί, με την έννοια ότι η ύπαρξη του υπαινιγμού τεκμηριώνεται ή διαψεύδεται με την ίδια ευκολία.
Αν κοιτάξουμε την κουβέρτα μας, δε βλέπουμε κανένα άκαρι. Αν ξανακοιτάξουμε την κουβέρτα μας με τη βοήθεια οπτικού μικροσκοπίου, θα δούμε χιλιάδες ακάρεα. Αν ξανακοιτάξουμε την κουβέρτα μας με τη βοήθεια μικροσκοπίου ηλεκτρονικής σάρωσης, θα δούμε εκατομμύρια ακάρεα. Η κουβέρτα είναι ίδια αλλά το αποτέλεσμα της παρατήρησης διαφέρει. Με ανάλογο τρόπο και με βάση την ιδεολογική μας στάση άλλοτε διακρίνουμε υπαινιγμούς στον λόγο ή στη συμπεριφορά κάποιου κι άλλοτε όχι. Τα ακάρεα όμως υπάρχουν πάντα· το ίδιο και οι υπαινιγμοί. Εξαρτάται από αυτόν που τους αναζητά. Στην «καλημέρα» π.χ. ενός άστεγου κάποιος θα διαβάσει υπαινιγμό για σπάνια ευγένεια, άλλος εκβιαστικό αίτημα για βοήθεια, άλλος αυθάδεια, άλλος παρατεταμένη βραδινή μέθη, άλλος κίνδυνο σεξουαλικής επίθεσης, άλλος την αφορμή για τον επόμενο παγκόσμιο πόλεμο κ.ο.κ. Επομένως, αν το «survivor» σκορπά χολερική ειρωνεία σε έναν λαό που δοκιμάζεται από μια ανάλγητη οικονομική πολιτική, γιατί να μην εισπράττουμε ισόποση ειρωνική δόση π.χ. κάθε φορά που διαφημίζεται μια BMW; Μήπως να απαγορεύσουμε στην εν λόγω εταιρεία να διαφημίζει τις λιμουζίνες της στην ελληνική τηλεόραση, γιατί οι περισσότεροι από εμάς δε θα τις οδηγήσουμε ποτέ; Ας σοβαρευτούμε.
Ο τηλεοπτικός σταθμός του ΣΚΑΪ δε φημίζεται για την αμερόληπτη στάση του. Οπότε βάσιμα μπορούμε να υποθέσουμε ότι ασκεί νεοφιλελεύθερη προπαγάνδα, υπακοή στην πλουτοκρατία κ.λπ. Μολαταύτα, ποιό καλό παιδί είναι σε θέση να μας υποδείξει έναν αμερόληπτο τηλεοπτικό σταθμό; Είναι σαν να ανακινείται ζήτημα εντιμότητας στις συναλλαγές πάνω στο κατάστρωμα μιας πειρατικής γαλέρας. Ριάλιτι εκπομπές σαν το «survivor» πάντα θα ευδοκιμούν θεαματικά σε μια κοινωνία που επιμένει να τοποθετεί τον εαυτό της στο γοητευτικό αλλά και επικίνδυνο μεταίχμιο μεταξύ προνεωτερικότητας και νεωτερικότητας. Ας αναρωτηθούμε: η αξιοπρέπεια απειλείται περισσότερο π.χ. από το «survivor» του ΣΚΑΪ ή από το δελτίο ειδήσεων του ΣΚΑΪ; Γιατί μετά από κάθε δελτίο ειδήσεων, όλοι χρειάζονται μερικά xanax – αυτά ως γνωστόν καταστρέφουν πολλά ωραία πράγματα που κουβαλάμε μέσα μας, την αξιοπρέπεια θα αφήνουν άθικτη; Μπορούμε να κατηγορήσουμε το «survivor» για υποδήλωση χυδαίων αξιών που δεν τιμούν την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, όπως αυτή ορίζεται στα λεξικά. Αλλά μπορούμε να είμαστε περίτρανα βέβαιοι ότι οι δημιουργοί του το μόνο που δεν έλαβαν υπ’ όψιν τους ήταν ενοχλητικές λεπτομέρειες σαν την έννοια της ανθρώπινης αξιοπρέπειας.
Από την άλλη, το σχολείο δε στοχεύει να συναγωνιστεί το ελκυστικό σύμπαν της τηλεόρασης. Ούτε σκοπό έχει να προστατέψει από τη βλαβερή επίδραση των μέσων ενημέρωσης. Με αυτό, αν θέλει και αν προλαβαίνει, ας ασχοληθεί η οικογένεια. Αλίμονο αν πέσουμε θύματα της παραπλανητικής αντίληψης ότι από το σχολείο θα εκπορευθούν όλες οι μεσσιανικές λύσεις στα ακανθώδη κοινωνικά μας αδιέξοδα. Αν το πιστέψουμε αυτό, οι δάσκαλοι πρέπει να φύγουν, για να έρθει ο… Ρόμποκοπ. Το σχολείο μπορεί να συνεχίσει να προσπαθεί να μεταλαμπαδεύει εργαλεία ηθικής άμυνας απέναντι στις απειλές της σύγχρονης ζωής αλλά δεν μπορεί – δεν επιτρέπεται για την ακρίβεια – να χαράσσει την πολιτική του τηλεοπτικού τοπίου. Ο μαθητής που χύνεται στον καναπέ του βραδιάτικα με τη μελαγχολία εξουθενωμένου πενηντάρη και περιμένει να αρχίσει το «survivor», θα καταναλώσει με βουλιμία είτε το «survivor» είτε τούρκικη σαπουνόπερα της πεντάρας είτε αμερικανιά με γυαλιστερά μπουτάκια, εκρήξεις και σπινιαρίσματα. Την ώρα εκείνη, της απόλυτης παράδοσης στη 42άρα οθόνη, το σχολείο και οι εκπαιδευτικοί του δεν μπορούν να κάνουν απολύτως τίποτα, για να σώσουν μια ανυπεράσπιστη συνείδηση από την απειλή της ιδεολογικής αποπληξίας.
Ενοχλεί η κατακόρυφη θεαματικότητα της εκπομπής; Δηλαδή, αν δεν είχε θεαματικότητα, η ανθρώπινη αξιοπρέπεια θα κινδύνευε λιγότερο; Ή μήπως το τηλεοπτικό κοινό υποτίθεται ότι αναζητά ειλικρινά τεχνικές επιβίωσης μέσα από ένα ριάλιτι; Αν θέλει κανείς από την Αργολίδα να δει τι σημαίνει «επιβίωση», δεν έχει παρά να επισκεφτεί τις ελάχιστες εναπομείνασες στρούγκες στα υψίπεδα του Αρτεμισίου ή στην άδεντρη έκταση μεταξύ Λιμνών και Αραχναίου και να συνομιλήσει λίγο με τους βοσκούς, για να του πουν πως επιβιώνουν. Ή, αν δεν αντέχει άγρια φύση, ας έρθει στο Άργος και στο Ναύπλιο, να γνωρίσει τετραμελείς και άνω οικογένειες που πασχίζουν να τα βγάλουν πέρα με ένα ή κανένα μισθό, να του αφηγηθούν εκεί το παραμύθι της επιβίωσης σε άλλο μουσικό τόνο.
Οι υποψιασμένοι ξέρουν ότι σήμερα συμβαίνει αυτό ακριβώς που συνέβαινε και στη ρωμαϊκή αρχαιότητα: η ελίτ των μορφωμένων παρακολουθούσε μέσα σε ατμόσφαιρα νεκρικής σιγής διασκευές αρχαίων ελληνικών θεατρικών έργων σε μισοάδεια θέατρα και ο όχλος πνιγόταν στον κουρνιαχτό και στις ζητωκραυγές χιλιάδων ψυχών απολαμβάνοντας με πρωτόγονη ηδονή το θέαμα σφαγμένων μονομάχων ή κομματιασμένων ηνιόχων στις αρένες του ιππόδρομου. Έτσι ήταν πάντα είτε μας αρέσει είτε όχι.
Ευτυχώς, σήμερα η ηθική αμοιβή για τις υπηρεσίες του δασκάλου δεν αποτιμάται με τα μηχανάκια της AGB, γιατί οι ανιχνευτές της αδυνατούν να καταγράψουν άυλες αξίες. Αυτή την ηθική αναγνώριση ας προβάλλουμε· είναι το μόνο μας όπλο απέναντι στην επέλαση του νεο-βαρβαρισμού. Ο ΣΚΑΪ απευθύνεται σε πελάτες και η δουλειά του είναι εύκολη. Εμείς απευθυνόμαστε σε μαθητές και η δουλειά μας είναι δύσκολη.
